Dziś Wielkanoc, a w Unii Azjatyckiej słonecznie. A jak tu nie przedstawić słownictwa związanego ze słońcem, skoro to właśnie ono świeci na fladze Kirgistanu?
Jak zwykle, temat na pozór prosty i łatwy nieoczekiwanie spuchł od dygresji niczym gwiazda-olbrzym. Przede wszystkim – słońce po kirgisku to күн, ale to samo słowo oznacza również dzień. W tym drugim znaczeniu słowo to występuje więc w takich wyrażeniach jak биринчи күнү (poniedziałek, dosłownie „pierwszy dzień”, bo dni tygodnia można wyrazić na dwa sposoby), туулган күнү (urodziny) czy Эгемендүүлүк күнү (Dzień Niepodległości). Zaś kalendarz to күнбарак (dosłownie „arkusz dni”).
Ale wróćmy do słońca. Tak, jak po polsku, pisze się je małą literą, gdy chodzi o potoczne znaczenie, a dużą w kontekście Układu Słonecznego czy w ogóle kwestii astronomicznych.
Жер Күндү айланат – Ziemia krąży wokół Słońca
Күн системасы – Układ Słoneczny
жылдыз – gwiazda
Күндүн тутулушу – zaćmienie Słońca
Күн шамалы – wiatr słoneczny
Күн таажысы – korona słoneczna
күн чыгыш – wschód słońca
күн чыкты – słońce wzeszło
күн батыш – zachód słońca
күн батты – słońce zaszło
күн баткандан кийин – po zachodzie słońca
күн чыгардын алдында – przed wschodem słońca
күн чыга/күн тие – o wschodzie słońca
күн тоо-тоонун башына тие – pora, gdy słońce zaledwie zaczyna oświetlać szczyty gór
күн нуру – promienie słoneczne
нур төгүлгөн шашке мезгил – późny poranek (gdy rozlewają się promienie słoneczne)
таң – świt
иңир – zmierzch
күндүн кызылы – promienie zachodzącego słońca (dosłownie „czerwień słońca”)
күн жак/күн жүрүш жагы – południe; słoneczna strona
күн жүрүш жактан – od południowej strony
күн жүрүштө – na południu
Чыгыш i батыш oznaczają odpowiednio wschód i zachód także w sensie geograficznym (nawiasem mówiąc, istnieje też imię żeńskie Батыш). Inaczej jest z północą i południem. Kierunki geograficzne nazywają się odpowiednio түндүк (to słowo oznacza także obręcz na szczycie jurty – tę samą, która jest wpisana w słońce na fladze Kirgistanu) i түштүк, zaś określenia czasu – түн ортосу (dosłownie „środek nocy”) i түш.
күндүү – słoneczny (odnoszący się do słońca)
күнөстүү – słoneczny (nasłoneczniony, oświetlony słońcem)
күнөс – nasłoneczniona strona
күн тийбес жер – miejsce, w które nie dochodzi słońce
күнөскана – szklarnia
күнөстө- – siedzieć na słońcu, w upale
күн карама – słonecznik; także o człowieku w znaczeniu „chorągiewka na wietrze”
күн энергиясы – energia słoneczna
күн батареясы – bateria słoneczna
күнсү- – zmieniać się pod wpływem promieni słonecznych (np. dojrzewać)
W niektórych wyrażeniach słońce jest też utożsamiane z pogodą. Podstawowe określenie pogody to аба ырайы (dosłownie: stan powietrza), ale rzadziej mówi się też күн ырайы (stan słońca). Nie miałam tu jeszcze osobnego tematu o pogodzie, który kiedyś na pewno się pojawi, a teraz przytoczę tylko te słoneczne wyrażenia.
O pogodę pyta się przede wszystkim tak: (бүгүн) аба ырайы кандай? – jaka (dziś) jest pogoda? Ale słowniki podają też formę: күн кандай?
күн ачык – jest pogodnie
күн бүркөө – jest pochmurno
күн жылуу – jest ciepło
күн ысык – jest gorąco
күн салкын – jest chłodno
күн суук – jest zimno
күн жаап турат – pada deszcz
күн күркүрөйт – grzmi
күн үп болуп турат – jest duszno
күн бүркөлүп, ачылып турат – zachmurzenie zmienne
мезгил-мезгили менен күн жаайт – przelotne opady
күн селдеди – deszcz ustał
W języku kirgiskim przymiotnik jest często tożsamy z przysłówkiem, więc rozróżnić je można z kontekstu i szyku wyrazów. Ысык күн znaczy więc „gorący dzień”, a күн ысык – „jest gorąco”.
Są też w języku kirgiskim słoneczne imiona: Күнсулуу (słoneczna piękność) i Күннур (promień słońca).
Na drugim blogu piszę o tym, jak nazywa się słońce w innych językach turkijskich. Słoneczne słownictwo po chińsku poznacie zaś na blogu Baixiaotai, a po japońsku – na blogu Japonia-info.
Ależ piękne słoneczne imiona!
Właściwie to w Kirgistanie popularniejsze są księżycowe. Jest ich znacznie więcej, niż słonecznych.
Czy w słowie „бүгүн” też jest słowo „күн”?
Prawdopodobnie tak, tu mogło się zrosnąć i udźwięcznić „бул күн”, czyli „ten dzień”. Zwłaszcza, że к przed samogłoskami miękkimi i tak się udźwięcznia, więc samo күн też wymawia się [gün]. Podobny zrost jest w słowie „быйыл” – „w tym roku”, od „бул жыл” – „ten rok”.