Kirgiska jurta

Dzisiejszy temat Unii Azjatyckiej dotyczy tradycyjnych domostw. Z tej okazji wreszcie udało mi się napisać o kirgiskiej jurcie, czyli szarym domu, gdyż to dosłownie oznacza jej nazwa: boz üj (боз үй).

Wśród azjatyckich ludów koczowniczych wykształciły się dwa podstawowe typy jurt: turkijski i mongolski. Jak można się domyślić, jurta kirgiska należy do tego pierwszego. Cechuje ją wyższa kopuła, której ciężar jest przenoszony przez żerdzie na ściany, podczas gdy bardziej spłaszczoną kopułę mongolską podtrzymują słupy pośrodku jurty. Rzadziej używano stożkowatych szałasów, stawianych naprędce np. w przypadku nagłego pogorszenia pogody.

Jurta jest zbudowana z drewnianej konstrukcji – kerege (кереге) pokrytej czterema płachtami wojłoku (туурдук), z dwuskrzydłowymi drzwiami wejściowymi – kaałga (каалга) zawieszonymi na drewnianej ramie – bosogo (босого; to słowo oznacza też próg).

Kopułę jurty, której szkieletem są wygięte żerdzie uuk (уук) wieńczy obręcz zwana tündük (түндүк), która widnieje na fladze państwowej Kirgistanu jako symbol rodziny i domowego ogniska. Latem jurtę stawiano bezpośrednio na ziemi, zimą na drewnianej podłodze. Wejście było przeważnie zorientowane na wschód lub na centrum osady, ale zależało też od rzeźby terenu i kierunku wiatru.

Wnętrze dzieli się na kilka części o różnym przeznaczeniu:

• tӧr (төр) – honorowe miejsce naprzeciw wejścia, przeznaczone dla gości i najstarszych członków rodu, tu także stoją skrzynie z pościelą i odzieżą oraz cenne przedmioty;
• er dżak (эр жак) – część męska, po lewej stronie od drzwi;
• epczi dżak (эпчи жак) – część kobieca, z kuchennymi naczyniami i żywnością;
• ułaga (улага) – miejsce przechowywania końskiej uprzęży, siodeł, kumysu i broni, niedaleko wejścia;
• kołomto (коломто) – palenisko w środku jurty.

Istnieje wiele obrzędów związanych z jurtą. Rzemieślnicy budujący jurty – üjczü (үйчү) – cieszyli się ogromnym szacunkiem. Stawianie jurty zaczynało się od budowy paleniska – symbolu stabilności i dobrobytu, a także wyrazu czci oddawanej ogniowi. Gdy rodzina uroczyście wprowadzała się do nowej jurty (dotyczy to także obyczaju weselnego), przez dymnik wyrzucano głowę ofiarnego zwierzęcia. Funkcję ochronną miał pełnić kawałek starego wojłoku przyszyty do nowego pokrycia.

Szczególne obyczaje dotyczyły ognia, uważanego przez Kirgizów za oczyszczającą siłę. Nie wolno było przeskakiwać przez palenisko, pluć w ogień czy też ochlapywać go wodą, a po osiedleniu się na nowym miejscu gospodyni skrapiała ogień kumysem. Do jurty wchodziło się zawsze prawą nogą. Należało też uważać, żeby nie nastąpić na próg, ponieważ oznaczało to wypowiedzenie wojny. Gość w jurcie musiał przyjąć poczęstunek, aby nie obrazić gospodarza.

Jurta pełniła też znaczącą rolę w zwyczajach pogrzebowych. Zanim ciało zostało pochowane, przez trzy dni spoczywało w jurcie, z której wynoszono wówczas wszystkie sprzęty oprócz dywanów, na których siadały płaczki. W zależności od płci zmarłego zwłoki leżały w męskiej lub żeńskiej części jurty. Ta tradycja nadal jest kultywowana przez te rodziny, które mają możliwość ustawienia jurty koło domu na kilka dni. Na zdjęciach w tym artykule jest właśnie jurta ustawiona z okazji pogrzebu, przed i w trakcie rozbierania na części po zakończonych uroczystościach.

W miarę przechodzenia na osiadły tryb życia pojawiły się także stałe domy. W II połowie XIX w. większość kirgiskich rodzin mieszkających w dolinach, zwłaszcza na południu obecnego Kirgistanu, weszła w posiadanie domów, których wzorce przejmowano od Tadżyków i Uzbeków. Były to budynki z cegły suszonej o małych oknach i drewnianych okiennicach. Palenisko znajdowało się na podłodze, a dym wylatywał przez otwór w dachu. Na północy zaś dawały o sobie znać wpływy osadników rosyjskich i ukraińskich – drewniane lub ceglane domy z dwuspadowym dachem.

Kirgizi nie rozstawali się z jurtami nawet gdy porzucili koczownicze wędrówki. Na podwórzu obok właściwego domu stawiali jurtę, jeśli rodzina mogła sobie na to pozwolić. Mimo nowego trybu życia zachowało się wiele starych obyczajów, do których dołączyły nowe – np. aszar (ашар), czyli sąsiedzka pomoc w budowie domu. Pracę rozpoczynano złożeniem ofiary, zaś po zakończeniu budowy obchodzono święto domu – üj toj (үй той).

Aby obejrzeć kirgiskie jurty, niekoniecznie trzeba wybierać się do Kirgistanu. Najbliżej nas można je napotkać w Niemczech, a dokładnie w Poczdamie (Nomadenland). Miałam też okazję odwiedzić kirgiską jurtę w Pradze. Niestety, nie jest ona nigdzie wystawiona na stałe, ale pojawia się na czerwcowym festiwalu Kaleidoskop.

Na drugim blogu odświeżam przekład artykułu Mongusza Bajyr-ooła o jurcie tuwińskiej. Zapraszam także na blog Japonia-info, gdzie można się dowiedzieć, jak mieszkali Ajnowie.

Literatura

Фиельструп Ф. А., 2002. Из обрядовой жизни киргизов начала ХХ века. Наука. Москва.
www.jurta.info
www.welcome.kg

---