O harmonii samogłosek wspomniałam już na początku, wymieniając charakterystyczne cechy języka kirgiskiego. Dziś rozwinę ten temat, gdyż ma on kluczowe znaczenie dla odmiany rzeczowników przez przypadki, czasowników przez osoby i ogólnie dla wszelkich zjawisk związanych z aglutynacyjnością, czyli dodawaniem do rdzenia wyrazu jakichkolwiek afiksów.
Uprzedzam jednak, że nie da się wyczerpać tematu harmonii samogłosek w ramach jednego wpisu. Od tej chwili będzie nam ona towarzyszyła przy okazji wszystkich przypadków, osób, przeczenia, liczby mnogiej, zdań pytających… Praktycznie przy każdym zagadnieniu gramatycznym.
Czym więc jest harmonia samogłosek, zwana też harmonią wokaliczną? Jest to wzajemna zależność samogłosek występujących w danym słowie, w tym – co szczególnie ważne – uzależnienie samogłosek występujących w afiksach od samogłoski tworzącej ostatnią sylabę rdzenia. W tym momencie należy wrócić do klasyfikacji samogłosek. Jak już pisałam, dzielą się one na przednie i tylne oraz zaokrąglone i niezaokrąglone. Można przedstawić ten podział w następującej tabeli:
Tylne | Przednie | |
Zaokrąglone | о, у | ө, ү |
Niezaokrąglone | а, ы | э/е, и |
W ten sposób powstają cztery grupy samogłosek: tylne zaokrąglone (о, у), przednie zaokrąglone (ө, ү), tylne niezaokrąglone (а, ы) i przednie niezaokrąglone (э/е, и). Nie chodzi o to, żeby uczyć się na pamięć, jak się które nazywają. Trzeba po prostu zapamiętać, które dźwięki mogą się ze sobą łączyć. Ogólna zasada głosi, że samogłoski w obrębie jednego wyrazu powinny należeć do tej samej grupy. Dotyczy to zarówno samogłosek krótkich, jak i długich. Oto przykłady.
тогуз – dziewięć (samogłoski tylne zaokrąglone)
Тосор – Tosor (miejscowość)
улут – narodowość
саясат – polityka
чымын – mucha
Нарын – Naryn (nazwa miasta i rzeki) (samogłoski tylne niezaokrąglone)
көчө – ulica
жүрөк – serce (samogłoski przednie zaokrąglone)
үмүт – nadzieja
эне – matka
темир – żelazo
кийим – odzież, ubranie
Po dodaniu do danego słowa jakiegoś afiksu zawiera on samogłoskę z tej samej grupy.
тогузунчу – dziewiąty
Тосордо – w Tosorze
улуттук – narodowy
саясатчы – polityk
чымындар – muchy
Нарында – w Narynie
көчөлөр – ulice
жүрөктөр – serca
үмүтсүз – beznadziejny
энелер – matki
темирчи – kowal
кийимчен – ubrany
Jak to z regułami bywa, od tej także są wyjątki. W słowach zapożyczonych, np. z języka arabskiego, samogłoski w obrębie rdzenia mogą należeć do różnych grup.
мугалим – nauczyciel (у – samogłoska tylna zaokrąglona, а – samogłoska tylna niezaokrąglona, и – samogłoska przednia niezaokrąglona)
мамлекет – państwo (а – samogłoska tylna niezaokrąglona, е – samogłoska przednia niezaokrąglona)
Przy dodawaniu afiksów do takich słów należy brać pod uwagę samogłoskę w ostatniej sylabie i do niej dostosowywać samogłoskę w afiksie.
мугалимдер – nauczyciele
мамлекеттик – państwowy
Podobne zjawisko dotyczy też imion z końcówkami typu -бек, -бай, i –гүл. Są to końcówki o stałym brzmieniu, niezależnie od rdzenia imienia.
Өмүрбек
Ишенбай
Айгүл
Nieco zamieszania wprowadza samogłoska у. W powyższych przykładach wymieniłam tylko przypadki zgodnie z regułą, czyli у występujące w sąsiedztwie о lub drugiego у. Zdarza się jednak, że w słowie z у mogą występować samogłoski innej grupy: а i ы.
окуучу – uczeń
окуучулар – uczniowie
бут – noga
буттар – nogi
буз – niszczyć
бузганбыз – niszczyliśmy
Podobnie dzieje się z э/е i и – mogą po nich występować także samogłoski ө i ү.
элүү – pięćdziesiąt
элүүнчү – pięćdziesiąty
чиркөө – kościół
чиркөөлөр – kościoły
Po uwzględnieniu tych wyjątków poniższa tabela wskazuje, jakie samogłoski mogą wystąpić w afiksie w zależności od ostatniej samogłoski rdzenia.
Ostatnia samogłoska rdzenia wyrazu | Samogłoski występujące w afiksach |
---|---|
а | а, ы |
ы | а, ы |
о | о, у |
у | о, у, а, ы |
э/е | е, и, ө, ү |
и | е, и, ө, ү |
ө | ө, ү |
ү | ө, ү |
Z pewnością na pierwszy rzut oka wydaje się to skomplikowane. Jednakże kirgiski, jako język aglutynacyjny, opiera się na wielu afiksach, więc każde nowe zagadnienie gramatyczne oznacza powtórzenie harmonii samogłosek. Z czasem stanie się ona intuicyjna i nie będzie trzeba zastanawiać się nad każdym afiksem.