Rok Konia nie tylko chiński

Mimo że chiński Nowy Rok zacznie się dopiero 31 stycznia, rok 2014 został już od początku ogłoszony Rokiem Konia. Zwierzęce znaki zodiaku kojarzą się przede wszystkim z kalendarzem chińskim, lecz warto wiedzieć, że Kirgizi także stosowali podobny podział czasu.

Ludy turkijskie i mongolskie od dawna mierzyły czas za pomocą dwunastoletnich cykli, w których kolejne lata były określane nazwami zwierząt. Do tej pory nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o źródło takiego kalendarza: zdaniem jednych badaczy środkowoazjatyccy i syberyjscy koczownicy przejęli go z Chin, inni zaś twierdzą, że było na odwrót. Tak czy inaczej niektóre zwierzęta w cyklu turkijskim różnią się od chińskich.

Dwunastoletnie cykle, zwane мүчөл, odmierzały też lata życia człowieka. Pierwszy cykl trwał trzynaście lat, gdyż doliczano doń też okres życia płodowego. Kolejne cykle trwały już dwanaście lat. Kirgizi wierzyli, że rok ukończenia kolejnego мүчөл jest okresem przejścia, podczas którego człowiek się zmienia i jest szczególnie narażony na różne niebezpieczeństwa, a nawet śmierć. Jubilat powinien był więc przez cały rok zachowywać szczególną pobożność i spełniać dobre uczynki. Nie obchodzono przy tym urodzin związanych z faktyczną datą – za dzień upływu kolejnego roku lub cyklu wszyscy przyjmowali wiosenne święto Nooruz.

Dwunastoletni cykl odmierzania czasu był powszechnym sposobem liczenia lat, także dlatego, że był oparty na roku słonecznym i łatwiej było go powiązać z koczowniczym trybem życia, niż muzułmański kalendarz księżycowy. Dawni Kirgizi za początek roku uważali Nooruz, wyróżniali dwie pory roku (w związku z cyklem wypasu owiec, ale jeśli wziąć pod uwagę klimat Kirgistanu, to tym bardziej ma sens) i używali nazw miesięcy związanych z czasem rozrodu zwierząt. To jednak materiał na osobne wpisy, a teraz zapoznajmy się z nazwami zwierząt oznaczających kolejne lata. Podaję nazwę kirgiską, jej polskie tłumaczenie i ewentualny odpowiednik w kalendarzu chińskim, jeśli jest inny.

Чычкан – Mysz (Szczur)
Уй – Krowa (Bawół)
Жолборс – Tygrys
Коён – Zając (Królik)
Балык – Ryba (Smok)
Жылан – Wąż
Жылкы – Koń
Кой – Owca (Koza)
Мечин – Małpa
Тоок – Kura (Kogut)
Ит – Pies
Донуз – Świnia

Kolejność tych nazw wiąże się z turkijską legendą o powstaniu kalendarza. Według niej zwierzęta pokłóciły się o to, komu należy się pierwszeństwo. Koń powiedział: „To ze mnie człowiek ma najwięcej pożytku – mogę go szybko dowieźć, dokąd zechce”. Na to krowa: „Dzięki mnie człowiek ma mleko, masło, ser i mięso. Ja muszę być pierwsza”. Wielbłąd, chcąc pokazać wyższość nad koniem, stwierdził: „Ty nic nie zrobisz, jeśli cię nie nakarmią, a ja mogę długo pracować na pustyni, prawie nie jedząc i nie pijąc”. Owca rzekła: „Człowiek ma się w co ubrać dzięki mojej wełnie, a moje rogi też mu się przydają”. Odezwał się pies: „Przecież to ja pilnuję was wszystkich dniem i nocą!”. Tu wtrąciła się mysz: „Po co się kłócić? Ten stanie na czele, kto jako pierwszy zobaczy nadejście Nowego Roku!”. Wielbłąd, jako największy ze wszystkich, był pewien zwycięstwa. Tymczasem mysz po cichu wdrapała mu się na głowę i to ona pierwsza zobaczyła noworoczny wschód słońca. Pierwszy rok w cyklu jest więc Rokiem Myszy, a wielbłąd w ogóle nie znalazł się w kalendarzu.

W turkijskiej wersji kalendarza był także podział na zwierzęta czyste (адал) i nieczyste (арам). Do pierwszych należała krowa, zając, ryba, koń, owca i kura, do drugich: tygrys, wąż, małpa, pies, świnia i mysz. Przy tym nazwy dwóch z tych zwierząt różnią się od tych używanych na co dzień: małpę częściej nazywa się маймыл (w kalendarzu: мечин), a świnię чочко (w kalendarzu: донуз).