Chanat Kirgiski (1842-1854)

Dziś w Unii Azjatyckiej piszemy o historycznych państwach autonomicznych i rodach panujących. U mnie przeczytacie o Chanacie Kirgiskim, który przetrwał zaledwie 12 lat. Z nieco przydługim wstępem, bo tego wymaga burzliwa XIX-wieczna historia Azji Centralnej.

O sytuacji politycznej Kirgizów w XIX w. wspominałam już przy okazji tematów o Kurmandżan-datce i powstaniu 1916 r. Dziś chodzi mi głównie o tych z północy. W pierwszej połowie XIX w. żyli w ustroju rodowo-plemiennym, nie tworząc żadnego formalnego państwa, stosunkowo niezależni od sąsiadów, lecz nieustannie skonfliktowani między sobą na poziomie plemion. Konflikty te polegały w dużym stopniu na rabowaniu sobie nawzajem stad. Od południowego zachodu plemiona kirgiskie graniczyły z jednym z państw uzbeckich – Chanatem Kokandu, od północy z plemionami kazachskimi, które po upadku swojego chanatu były objęte protektoratem rosyjskim. Od wschodu Kirgizi sąsiadowali z Sinciangiem, należącym wówczas od niedawna do Chin. Nawiasem mówiąc, ani Kirgizi, ani Kazachowie, ani Uzbecy nie byli wówczas nazywani współczesnymi pojęciami – używam ich tu dla uproszczenia.

Chanowie Kokandu, których poddanymi już od ponad stu lat byli Kirgizi z południa, stale dążyli do ekspansji na północ, zajmując ziemie południowokazachskie aż do jeziora Bałchasz i zamierzając podbić także kirgiskie. W latach 20. chan Madali (kirg. Мадалы, uzb. Madali), wykorzystując konflikt między kirgiskimi plemionami Sarybagysz (Сарыбагыш) i Sołto (Солто), stanał po stronie tych ostatnich. To właśnie w tym okresie powstały kokandzkie twierdze w Dolinie Czujskiej – Piszpek (Пишпек, obecnie Biszkek, stolica Kirgistanu) i Tokmok (Токмок, obecnie stolica obwodu czujskiego).

Interwencje Kokandu w konfliktach między kirgiskimi plemionami były wówczas częste. Nierzadko sami Kirgizi z poszczególnych plemion prosili chana o pomoc w walce z sąsiadami. Doprowadziło to do budowy kolejnych twierdz na ziemiach kirgiskich oraz do osiedlania się Uzbeków w tym regionie, lecz Kokand nie stworzył w nim żadnej własnej administracji. Kirgizi utrzymywali też wtedy kontakty z Rosjanami, lawirując między jednymi a drugimi.

W 1837 r. Madali, otrzymawszy wcześniej wsparcie i pomoc z Imperium Osmańskiego, rozpoczął kolejny atak na Kirgizów, planując ostatecznie podbić i przyłączyć ich ziemie. Po początkowych sukcesach na przeszkodzie stanęły mu jednak problemy z innej strony – wojna z Emiratem Buchary. Emira Nasrullaha (uzb. Nasrulloh) wspierała wewnętrzna opozycja, a także kazachski sułtan (lokalny przywódca) Kenesary Kasymuly (kaz. Кенесары Қасымұлы), który w 1841 r. został obwołany chanem i dążył do odrodzenia Chanatu Kazachskiego. Za głównego wroga uważał Rosję, zaś jego sojusznikiem był właśnie emir Buchary. W 1842 r. Nasrullah i Kenesary wspólnymi siłami pokonali Kokand, zaś Madali zginął. Jednak już rok później powstanie w Kokandzie odsunęło od władzy bucharskiego namiestnika Ibrahima i na kokandzki tron wstąpił chan Szerali (kirg. Шераалы, uzb. Sheralixon), popierany także przez Kirgizów.

Nie był to koniec konfliktów między Kokandem a Bucharą, jednak przejdźmy do właściwego tematu. Otóż na ziemiach kirgiskich doszło do próby zjednoczenia plemion z Północy. Podjął ją Ormon Nijazbek uułu (Ормон Ниязбек уулу; 1792-1854), manap (lokalny przywódca) z plemienia Sarybagysz, który w 1842 r. na kurułtaju skupiającym kilka plemion (Sarybagysz, Bugu, Sołto, Sajak, Saruu, Kuszczu, Czerik) został ogłoszony chanem. Ormon ustanowił swój sztandar jako symbol władzy i wydał zbiór praw zwany „Pouczeniami Ormona” (Ормон окуу). Według centralnoazjatyckiej tradycji nie miał jednak prawa do posługiwania się tytułem chana, gdyż nie był potomkiem Czyngis-chana, poza tym nie wszyscy Kirgizi uznawali jego władzę. W kontaktach zewnętrznych podpisywał się więc jako główny manap Kirgizów, a właściwie Kara-Kirgizów, jak byli wówczas nazywani. W rosyjskich dokumentach z epoki występuje zaś jako Urman Nijazbekow (Урман Ниязбеков).

Tymczasem w Kokandzie nadal trwały konflikty i zmieniali się władcy, jednak mimo to nie rezygnowali z zainteresowania północnymi ziemiami kirgiskimi i bacznie obserwowali poczynania Ormona, starając się przeciągnąć go na swoją stronę. Otrzymał on nawet kokandzki tytuł parwanaczi, oznaczający jednego z wyższych urzędników w państwie. Ormon jednak starał się uniknąć podporządkowania się Kokandowi. Tymczasem nadeszło zagrożenie z północy. W 1846 r. pod naciskiem Rosjan do chanatu Ormona wkroczyły wojska wspomnianego wyżej kazachskiego chana Kenesary. Ten, szukając sojusznika, zaproponował Ormonowi wspólną walkę z Kokandem, żądając jednak od Kirgizów przejścia pod jego dowództwo. Kirgiscy manapowie jednak prowadzili już własne układy z Rosją i zwrócili się przeciwko niemu, podobnie jak część Kazachów. Rok później Kirgizi pod wodzą Ormona otoczyli i pokonali wojska kazachskie, a Kenesary dostał się do niewoli i został tam stracony. Historycy nadal gubią się w domysłach, co się stało z jego ściętą głową – czy została wywieziona do Rosji i mogłaby w takim razie zostać zwrócona Kazachstanowi, czy też nic takiego się nie wydarzyło.

Ormon został nagrodzony przez Rosję za pokonanie Kenesarego, lecz w dalszym ciągu miał problem z chanatem Kokandu. Podobnie jak inni lokalni przywódcy kirgiscy i kazachscy, szukał pomocy ze strony Rosji, lecz nie otrzymał żadnego realnego wsparcia. W 1852 r., w obliczu kolejnych ataków Kokandu, Ormon oficjalnie poprosił cara Mikołaja I o przyjęcie Kirgizów w poddaństwo, zwłaszcza że Rosja sama prowadziła wówczas wojnę z chanatem Kokandu. Zachowała się korespondencja generałów z przedstawicielami syberyjskiej administracji na ten temat. Ormon nie doczekał się jednak żadnej realnej pomocy, a wkrótce sam padł ofiarą walk wewnętrznych. Jego próba zjednoczenia Kirgizów nie położyła kresu walkom między plemionami. Nasilił się zwłaszcza konflikt między plemionami Sarybagysz i Bugu. W 1854 r. zginął sam Ormon, co położyło kres jego krótkiemu panowaniu.

Rok przed śmiercią Ormona manapowie plemienia Bugu, Borombaj Bekmurat uułu (Боромбай Бекмурат уулу) i Bałbaj Eszkodżo uułu (Балбай Эшкожо уулу), również prowadzili rozmowy z Rosją o przyjęciu poddaństwa. Borombaj otrzymał od Rosjan stopień pułkownika, a w 1855 r. jego posłowie przyjechali do Omska i w imieniu plemienia Bugu złożyli na Koran przysięgę wierności carowi. W ten sposób stopniowo wszystkie północne plemiona kirgiskie przeszły pod władzę Rosji. W 1867 r. powstało Generał-Gubernatorstwo Turkiestańskie, a rok później Rosja podporządkowała sobie także chanat Kokandu. Istniał on w tej postaci jeszcze do 1875 r., kiedy to po stłumionym powstaniu został zlikwidowany, a na jego miejscu Rosja utworzyła obwód fergański.

Kończąc ten tekst, mam wrażenie, że po wszystkim, co ważne i ciekawe, tylko się prześliznęłam. Przydałoby się szerzej omówić takie tematy jak sama ekspansja chanatu Kokandu, pozostałe państwa uzbeckie w tej epoce, Kenesary i jego powstanie, istniejące wcześniej chanaty kazachskie oraz XVIII-wieczne walki Kazachów i Kirgizów z Dżungarami (już wtedy zaczęli się zwracać o pomoc do Rosji) czy też . Natomiast o tym, co działo się w tym czasie na południu obecnego Kirgistanu, przeczytacie we wpisie o Kurmandżan-datce, zaś o tym, do czego doprowadziło rosyjskie panowanie w Turkiestanie – we wpisach o powstaniu 1916 r.

Zapraszam też na blog Baixiaotai, gdzie przeczytacie dziś o dynastii Mu panującej niegdyś w Lijiang, zaś na Japonia-info – o rodzie Soga.

Literatura

Сулайманов Ж. М. Кыргызские племена в ХХ веке: между Россией и Кокандским ханством
https://kghistory.akipress.org/unews/un_post:17860/
https://vesti.kg/kyrgyz/item/77460-zajnidin-kurmanov-uroki-istorii-o-tragedii-kyrgyzskoj-usobitsy.html