Unia Azjatycka pisze dziś o kobietach. Z tej okazji przedstawiam niezwykłą postać z historii Kirgistanu – Kurmandżan-datkę (Курманжан датка; 1811-1907). Była to żyjąca na przełomie XIX i XX w. przywódczyni południowych Kirgizów. Nawet współcześnie kobiety u szczytów władzy to rzadkość w krajach muzułmańskich, można więc sobie wyobrazić, jakim ewenementem była „królowa Ałaju” ponad sto lat temu. Choć jedno z najwyższych stanowisk w Chanacie Kokandzkim odziedziczyła po mężu, z pewnością nie doszłoby do tego, gdyby nie jej osobiste zalety.
Urodziła się w 1811 r. w aule Orok (Орок; obecnie obwód oszyński) jako Kurmandżan Mamatbaj kyzy (Курманжан Маматбай кызы). Jej rodzice byli koczownikami z plemienia Mungusz, nie miała więc arystokratycznego pochodzenia. W wieku 18 lat została wydana za mąż za znacznie starszego mężczyznę, którego poznała dopiero w dniu wesela. Narzeczony zdecydowanie nie przypadł dziewczynie do gustu, gdyż wbrew tradycji uciekła z jego jurty i wróciła do rodziców. Trzy lata później poślubił ją Ałymbek-datka (Алымбек-датка; 1799-1862), wysoki urzędnik na dworze chana Kokandu.
Ówczesne ziemie kirgiskie nie miały jednolitego statusu. Tereny obecnego północnego Kirgistanu były zamieszkiwane przez koczownicze plemiona Kirgizów, których część na krótko zjednoczył manap (przywódca) plemienia Sarybagysz, Ormon Nijazbek (Ормон Ниязбек; 1792-1954), tworząc tzw. chanat kirgiski (1842-1854). Kirgizi południowi z Ałaju i Kotliny Fergańskiej byli zaś poddanymi jednego z chanatów uzbeckich – Kokandu (Кокон хандыгы), który dążył do zagarnięcia również terenów północnych (np. obecna stolica Kirgistanu, Biszkek, została założona w 1825 r. jako kokandzka twierdza Piszpek, mająca ułatwić opanowanie Doliny Czujskiej). To właśnie ekspansja Kokandu w dużym stopniu sprawiła, że plemiona północnokirgiskie i południowokazachskie zaczęły szukać protekcji ze strony Rosji, która z kolei rywalizowała z Wielką Brytanią o wpływy w Turkiestanie… ale to materiał na dłuższą opowieść.
Kirgiscy przywódcy rodowi będący poddanymi Chanatu Kokandzkiego mogli jednak dochodzić w tym państwie do znacznych wpływów i wysokich stanowisk. Taką właśnie osobą był Ałymbek. Od chana Muhammada Alego (Madali; Мадалы хан) otrzymał tytuł honorowy datki, co z perskiego oznacza sprawiedliwego rządcę. Utrzymywał wysoką pozycję na dworze kolejnych ośmiu władców (z których nie każdy zszedł z tego świata śmiercią naturalną), przez jakiś czas był nawet głównym wezyrem, co wykorzystywał nie raz do działania na rzecz ałajskich Kirgizów. Jako bek (zarządca) wilajetu andiżańskiego przeniósł swoją siedzibę do Oszu, co znacznie przyczyniło się do rozwoju miasta – z jego inicjatywy powstały nowe meczety, medresy, a także mosty na rzece Ak-Buura.
Kurmandżan i Ałymbek przeżyli razem 29 lat. Mieli pięciu synów: Abdyłdabeka (Абдылдабек), Mamytbeka (Мамытбек), Asanbeka (Асанбек), Batyrbeka (Батырбек) i Kamczybeka (Камчыбек) oraz nieznane z imienia córki. Kurmandżan nabrała doświadczenia w sprawach publicznych niejako mimo woli, towarzysząc mężowi w podejmowaniu decyzji, a także zastępując go w rozwiązywaniu sporów, gdy był nieobecny. Ałymbek-datka ufał żonie i nie raz szedł za jej radą. Gdy zginął w zamachu, nie była więc postacią anonimową, lecz cieszyła się powszechnym szacunkiem w całej Kotlinie Fergańskiej. Mimo żałoby i niespokojnych czasów (śmierć Ałymbeka miała związek z intrygami dworskimi, w których uczestniczyli nie tylko miejscowi rywale chana, lecz także emir Buchary) starała się kontynuować jego dzieło. Wkrótce otrzymała tytuł datki zarówno od chana Kokandu, Kudajara (kirg. Кудаяр, uzb. Xudoyor), jak i od wspomnianego emira Buchary, Muzaffara. Jej przywództwo nad ałajskimi Kirgizami zostało więc potwierdzone podwójnie.
Tymczasem w Kotlinie Fergańskiej, tak jak w całym Turkiestanie, praktycznie nie bywało spokoju. Poza lokalnymi powstaniami i buntami, a także tarciami pomiędzy uzbeckimi chanatami a Kirgizami, cały czas postępowała ekspansja Rosji w regionie. Wieloletnie starcia zwane wojną rosyjsko-kokandzką trwały już od 1850 r. i zakończyły się w 1865 r. zdobyciem Taszkentu. To wydarzenie przypieczętowało kolejne rosyjskie zdobycze terytorialne, na których w 1867 r. powstała nowa jednostka administracyjna – Generał-Gubernatorstwo Turkiestańskie, z dwoma ośrodkami w Taszkencie i Wiernym (obecnie Ałmaty). W latach 1873-1876 doszło do wydarzeń określanych jako powstanie kokandzkie. W pierwszej fazie był to przede wszystkim bunt przeciw chanowi Kudajarowi, który został zdetronizowany przez Pułata (kirg. Болот, uzb. Po’lat) i zwrócił się po pomoc do rosyjskiego generał-gubernatora Turkiestanu. Bunt przekształcił się więc w zbrojny opór przeciwko wojskom rosyjskim. Jednym z jego przywódców był najstarszy syn Kurmandżan-datki, Abdyłdabek, a jego bracia również brali w nim czynny udział. Powstanie zostało ostatecznie stłumione w 1876 r. przez generał-gubernatora Konstantina von Kaufmana (Константин фон Кауфман) i gen. Michaiła Skobielewa (Михаил Скобелев). Pułat dostał się do niewoli i został stracony przez Rosjan, którzy na gruzach jego chanatu utworzyli obwód fergański. Jego gubernatorem wojskowym został wspomniany Skobielew, który kilka lat później zadał ostateczny cios także Turkmenom, a w międzyczasie zdążył jeszcze uczestniczyć w wojnie rosyjsko-tureckiej; co ciekawe, wcześniej uczestniczył też w tłumieniu powstania styczniowego. Nawiasem mówiąc, innym sławnym uczestnikiem tej operacji wojskowej był malarz Wasilij Wierieszczagin (Василий Верещагин); jego „Apoteoza wojny”, słynny obraz ze stosem czaszek na pustyni, powstała kilka lat później właśnie pod wpływem wydarzeń w Turkiestanie.
Wszystko, co wiąże się z rosyjskim podbojem Turkiestanu, to tak obszerny temat, że zasługiwałby na znacznie dłuższe rozwinięcie, tu chcę go jedynie zasygnalizować, by nakreślić tło życia Kurmandżan-datki i trudności, z jakimi musiała się zmagać ona i jej rodzina. W obliczu upadku powstania Kurmandżan-datka, a potem także Abdyłdabek, uciekli do Kaszgaru, gdzie istniało wówczas efemeryczne państwo Jettiszar („Siedem Miast”), założone przez dawnego kokandzkiego urzędnika Jakub-bega (kirg. Жакыпбек, uzb. Yoqub Bek). Ten jednak odmówił Kirgizom schronienia, wskutek czego Kurmandżan po nieudanej próbie przedostania się do Afganistanu została zatrzymana przez wojska rosyjskie i dostała się do niewoli wraz z grupą bijów, synem Kamczybekiem i wnukiem Myrzapajasem (Мырзапаяс). W tej sytuacji zrezygnowała z dalszego oporu i rozpoczęła układy ze Skobielewem. Generał przyjął ją z szacunkiem i obdarował prezentami, a w jego raportach zachowały się słowa uznania wobec „królowej Ałaju”. Kurmandżan-datka wysłała listy do synów, wzywając ich do powrotu i zaniechania dalszego oporu, lecz doczekała się jedynie powrotu Asanbeka i Mamytbeka. Z kolei Abdyłdabek nie posłuchał matki, uszedł ostatecznie do Afganistanu i tam wkrótce zmarł, nie dotarłszy na pielgrzymkę do Mekki, na którą się wybierał.
Wskutek ostatecznego zajęcia przez Rosjan ziem pozostających dotychczas pod zwierzchnictwem Kurmandżan-datki zostały one wcielone do obwodu fergańskiego jako powiat andiżański, margelański i oszyński. Jej synowie i krewni otrzymali wkrótce stanowiska w ich administracji, o czym wiadomo także z zachowanej korespondencji między Kurmandżan a generał-gubernatorem Kaufmanem i innymi rosyjskimi wojskowymi i urzędnikami. Sama Kurmandżan nadal cieszyła się powszechnym szacunkiem, także wśród Rosjan, którzy cenili jej zdolności dyplomatyczne. Sam car Aleksander III przyznał jej dożywotnią rentę w wysokości 300 rubli rocznie, co wówczas było niemałą kwotą. Z kolei w 1901 r. Mikołaj II na 90 urodziny przekazał Kurmandżan-datce kosztowny zegarek z godłem Imperium Rosyjskiego.
Mimo tych przyjaznych kontaktów to właśnie ze strony Rosjan Kurmandżan-datkę spotkał kolejny cios. W 1885 r. jej synowie Kamczybek i Mamytbek oraz wnuki Myrzapajas i Arstanbek zostali oskarżeni o zabójstwo celników. Przy wszystkich swoich kontaktach i wpływach Kurmandżan i tak nie zdołała im pomóc. Kamczybek został skazany na śmierć i publicznie powieszony, zaś Mamytbek, Myrzapajas i Arstanbek (Арстанбек) zostali zesłani na syberyjską katorgę. Jego matka była obecna przy egzekucji, zachowując ponoć niezmącony spokój, lecz po jego śmierci załamała się i odsunęła od spraw publicznych. Udało jej się jednak doprowadzić do zwolnienia Mamytbeka, Myrzapajasa i Arstanbeka, którzy wrócili z Syberii już w 1887 r. Dwa lata później wybuchło kolejne antyrosyjskie powstanie – andiżańskie. Tym razem Kurmandżan-datka od początku wyrażała swój sprzeciw, nie chcąc dopuścić do kolejnego rozlewu krwi. Powstanie zostało szybko stłumione, a jego uczestnicy ukarani śmiercią lub zesłaniem. Wśród tych ostatnich znalazł się także słynny akyn Toktoguł Satyłganow (Токтогул Сатылганов), choć podobno nie miał bezpośredniego związku z działaniami powstańczymi.
Mimo braku formalnego wykształcenia Kurmandżan-datka miała talent poetycki i pisała wiersze pod pseudonimem Zijnat (Зийнат). Niestety, zachowało się niewiele jej utworów. Najbardziej znanym jest köszök (көшөк) – lament żałobny po synu Kamczybeku, który został przetłumaczony na kilka języków.
U schyłku życia doszło do jeszcze jednego znaczącego wydarzenia z udziałem Kurmandżan-datki, dzięki któremu do dziś zachowały się jej fotografie. Odwiedził ją mianowicie Carl Gustaf Emil Mannerheim (1867-1951). Przyszły prezydent Finlandii był wówczas pułkownikiem armii Imperium Rosyjskiego i służył akurat w Turkiestanie. Na rozkaz Sztabu Generalnego odbył trwającą dwa lata podróż przez północne Chiny do Japonii, a początek jego trasy przebiegał właśnie przez Dolinę Ałajską (w tym przełęcz Irkesztam, gdzie obecnie znajduje się jedno z dwóch kirgisko-chińskich przejść granicznych). Kurmandżan-datka przyjęła go w dniu 13 sierpnia 1906 r., mając wówczas 95 lat. To właśnie wtedy Mannerheim sfotografował ją na koniu, w towarzystwie wnuka Myrzapajasa. Był podwójnie zaskoczony tym, że muzułmanka bez problemu zgodziła się na zrobienie zdjęcia, a także tym, że kobieta w tym wieku sprawnie dosiadła konia… Oryginały tych zdjęć oraz inne pamiątki z ekspedycji można obejrzeć w muzeum Mannerheima w Helsinkach.
Kurmandżan-datka zmarła w 1907 r. we wsi Mady (Мады) niedaleko Oszu w wieku 96 lat. Została pochowana obok syna Kamczybeka na cmentarzu Sar-Mazar (Сар-Мазар) w Oszu, a jej pogrzeb przyciągnął tłumy ludzi z całego obwodu fergańskiego, w tym licznych urzędników rosyjskich. Jej potomkowie żyją w Kirgistanie do dziś, przede wszystkim w obwodzie oszyńskim, lecz także w Biszkeku, a ich losy to kolejny materiał na osobną opowieść.
Można powiedzieć, że taki życiorys nadawałby się na scenariusz do filmu – i faktycznie taki film powstał. W 2014 r. film „Kurmandżan-datka” nakręcił Sadyk Szer-Nijaz (Садык Шер-Нияз), a w rolach głównych wystąpili Elina Abaj kyzy (Элина Абай кызы) i Aziz Muradillajew (Азиз Мурадиллаев).
Nie jest to jedyny przejaw pamięci o Kurmandżan-datce w kulturze. Jeszcze wcześniej powstała powieść poetycka pod tym samym tytułem, autorstwa współczesnego kirgiskiego poety Sooronbaja Dżusujewa (Сооронбай Жусуев).
Z kolei aktor i malarz Süjmönkuł Czokmorow (Сүймөнкул Чокморов) namalował portret Kurmandżan-datki. Upamiętniają ją też nazwy ulic w kirgiskich miastach, pomniki w Biszkeku (patrz zdjęcie główne) i Oszu, a także banknot 50-somowy.
Zapraszam także do lektury pozostałych wpisów Unii Azjatyckiej: o kobiecie-cesarzu i japońskich władczyniach.
Naprawdę niezwykła kobietą. Takie biografie czyta się z prawdziwą przyjemnością.
Bardzo się cieszę, że Cię zainteresowała.