Jedną z najpopularniejszych w językoznawstwie typologii syntaktycznych jest podział języków na podstawie szyku podstawowych części zdania: podmiotu (ang. subject – S), orzeczenia (verb – V) i dopełnienia (object – O). W niektórych językach pozycja tych elementów jest stała, a jej naruszenie zmienia znaczenie zdania. Inne języki dopuszczają większą dowolność, lecz mimo to dominuje w nich jeden model szyku.
Na tej podstawie wyróżnia się sześć typów zdań (przykłady podane za Majewiczem):
- SVO (podmiot – orzeczenie – dopełnienie), np. polski, angielski, niemiecki, francuski, chiński, jawajski;
- SOV (podmiot – dopełnienie – orzeczenie), np. turecki, kirgiski, japoński, koreański, tybetański;
- VSO (orzeczenie – podmiot – dopełnienie), np. arabski, hebrajski, irlandzki, szkocki, samoański;
- VOS (orzeczenie – dopełnienie – podmiot), np. malgaski, fidżyjski;
- OVS (dopełnienie – orzeczenie – podmiot), np. hixkaryana, arecuna;
- OSV (dopełnienie – podmiot – orzeczenie), np. sardyński.
Wśród języków świata najczęściej występują typy SVO i SOV wymienione jako pierwsze. Języki turkijskie, w tym kirgiski, należą do tego drugiego, w odróżnieniu od polskiego, który reprezentuje typ pierwszy.
Oto kilka przykładów zdań. Kolor zielony oznacza podmiot, niebieski – dopełnienie, czerwony – orzeczenie.
Болот жана Элнура Кыргыз-Түрк университетинде окушат.
Bołot i Elnura studiują na Uniwersytecie Kirgisko-Tureckim.
Эрмек Ошто жашайтпы?
Czy Ermek mieszka w Oszu?
(„-пы” – partykuła pytająca pełniąca funkcję polskiego „czy”)
Анын энеси дарыканада иштейт.
Jego/jej mama pracuje w aptece.
Чыӊгыз Айтматов Шекер айылында туулган.
Czingiz Ajtmatow urodził się we wsi Szeker.
Do typologii syntaktycznych zalicza się także wspomniana przy okazji podstawowych informacji o języku klasyfikacja ze względu na stopień zwartości grup syntaktycznych, dzieląca języki na typ izolujący, inflektywny i polisyntetyczny. Do języków inflektywnych należą zaś fleksyjne, alternacyjne i aglutynacyjne – w skład tych ostatnich wchodzą języki turkijskie, a więc i kirgiski. Choć nie będę już rozwijać tematu tej klasyfikacji, aglutynacyjność języka będzie nam towarzyszyć praktycznie bez przerwy.
