Partykuła przecząca -ба to przyrostek do tworzenia przeczenia różnych form czasownika. Partykuła ta łączy się z czasownikiem, zajmując miejsce po jego temacie, a przed przyrostkami osobowymi. W zależności od harmonii samogłosek i dźwięku na końcu tematu czasownika występuje w ośmiu wariantach.
|
Ostatnia samogłoska tematu czasownika |
||||
|
а, аа, ы, у, уу |
е, и |
о, оо |
ө, өө, ү, үү |
|
|
Czasownik o temacie zakończonym samogłoską lub spółgłoską dźwięczną |
-ба |
-бе |
-бо |
-бө |
|
Czasownik o temacie zakończonym spółgłoską bezdźwięczną |
-па |
-пе |
-по |
-пө |
Partykuła przecząca łączy się z najróżniejszymi formami czasownika. Podam trochę przykładów, również takich form, które jeszcze nie były omawiane na blogu. Chodzi o to, by przyzwyczaić się do miejsca, jakie partykuła ta zajmuje w nowo utworzonym słowie, a także zapoznać się z wyjątkami. Przykłady przeczenia pojawią się też przy okazji poszczególnych trybów i czasów.
Tryb rozkazujący
ырда- – śpiewać
ырда! – śpiewaj!
ырдаба! – nie śpiewaj!
Tryb warunkowy
жаа- – padać (o deszczu, śniegu itp.)
жаан жааса – jeśli będzie padał deszcz
жаан жаабаса – jeśli nie będzie padał deszcz
Czas teraźniejszo-przyszły prosty
бил- – wiedzieć
мен билем – wiem
мен билбейм – nie wiem
Czas przyszły potencjalny
Uwaga: w przypadku czasu przyszłego potencjalnego do partykuły przeczącej dodaje się -с, np. –бас, -бос, -пес itp. Taka postać partykuły przeczącej zastępuje przyrostek -ар, obecny w formach twierdzących czasu przyszłego potencjalnego.
колдо- – wspierać
алар колдошор – oni być może wesprą
алар колдошпос – oni być może nie wesprą
Czas teraźniejszy złożony
Uwaga: czas teraźniejszy złożony tworzy się za pomocą czasownika głównego (wyrażającego treść) oraz czasownika posiłkowego жат- (leżeć), тур- (stać), отур- (siedzieć) lub жүр- (iść), który pełni jedynie rolę pomocniczą, a nie wprowadza żadnego dodatkowego znaczenia. Jednakże przeczenie wyraża się tak, jak w przypadku czasu teraźniejszo-przyszłego prostego, tzn. czasownik posiłkowy nie bierze w nim udziału.
бар- – iść
ал мектепке бара жатат – on(a) idzie do szkoły
ал мектепке барбайт – on(a) nie idzie do szkoły
Czas przyszły złożony
Uwaga: czas przyszły złożony, podobnie jak teraźniejszy złożony, wymaga użycia czasownika posiłkowego жат-, тур-, отур- lub жүр-, które również zanikają w przypadku przeczenia.
кет- – wychodzić
үйгө кеткени жатабыз – idziemy (zaraz) do domu
үйгө кетпейбиз – nie idziemy (zaraz) do domu
Czas przeszły określony
кел- – przychodzić
биз келдик – przyszliśmy
биз келбедик – nie przyszliśmy
Czas przeszły nieokreślony
Uwaga: w tym czasie można użyć zarówno partykuły przeczącej -ба, jak i эмес.
күт- – czekać
силер күткөнсүӊөр – czekaliście
силер күтпөгөнсүӊөр / силер күткөн эмессиӊер – nie czekaliście (uwaga na udźwięcznienie lub ubezdźwięcznienie przyrostka czasu przeszłego nieokreślonego -кан/-ган)
Czas przeszły subiektywny
оку- – czytać
сиз окуптурсуз – (a jednak) pan/i przeczytał/a
сиз окубаптырсыз – (a jednak) pan/i nie przeczytał/a
Czas przeszły przechodni
Uwaga: to kolejny czas, w którym przeczenie tworzy się za pomocą эмес.
көр- – widzieć
сен көрчүсүӊ – widywałeś/aś
сен көрчү эмессиӊ – nie widywałeś/aś
Jeśli któryś z wymienionych w przykładach czasów nie został jeszcze omówiony szczegółowo, jego krótka charakterystyka znajduje się tu.
