Utwory Czyngiza Ajtmatowa – „Moja dziewczyna”

Po dłuższej przerwie wracam do prezentowania utworów Czingiza Ajtmatowa. Dziś na tapecie „Moja dziewczyna”. Ci, którzy znają oryginał, może się zdziwią, bo polski tytuł nie kojarzy się ani z kirgiskim, ani z rosyjskim. Gdyby tłumaczyć go dosłownie, brzmiałby „Moja topólka w czerwonej chustce”.

Moja dziewczyna

1961
Tytuł kirgiski: „Делбирим” / „Кызыл жоолук жалжалым”
Tytuł rosyjski: „Тополек мой в красной косынке”
Przełożyła Krystyna Latoniowa

To także utwór oparty na faktach – opowieści zasłyszanej niegdyś w podróży przez Ajtmatowa. Główny bohater, Iljas, pracuje jako kierowca ciężarówki w bazie transportowej na wybrzeżu jeziora Issyk-kul. Pewnego dnia, wioząc do kołchozu materiały budowlane, poznaje piękną dziewczynę imieniem Asel i zakochuje się w niej. Dowiaduje się także, że ma ona wkrótce zostać wydana za mąż. Nie mogąc znieść tej myśli Iljas porywa Asel tuż przed planowanym weselem. Młodzi rozpoczynają wspólne życie, wkrótce rodzi im się synek Samat. Jednakże szczęście nie trwa długo – Iljas pod wpływem problemów w pracy zaczyna zaniedbywać rodzinę, a nawet ulega zakochanej w nim dyspozytorce z bazy. Tymczasem na drodze Asel staje Bajtemir, mieszkający na górskiej przełęczy samotny wdowiec, który stracił żonę i dzieci pod lawiną. Akcja książki stanowi dwie równoległe opowieści: z punktu widzenia Iljasa i Bajtemira. Jest to bodajże pierwszy utwór Ajtmatowa, w którym tak ważną rolę odgrywają góry, a związane z nimi niebezpieczeństwa wywierają wpływ na losy bohaterów.

Fragmenty

Fragment opowieści Iljasa

Stado białych łabędzi unosiło się nad jeziorem. Ptaki to wzbijały się w górę, to opadały w dół, rozpościerając skrzydła. Siadały na wodzie, głośno pluskały się, rozbryzgując pianę, i znowu wzlatywały. Potem rozciągnęły się w klucz i poleciały, bijąc skrzydłami, na piaskowy cypel przy zatoce, aby tam przenocować.

Siedzieliśmy w kabinie, patrząc w milczeniu. A potem powiedziałem tak, jakby już wszystko było zaplanowane:
– Widzisz te dachy tam, na brzegu – to nasza baza. A to, – zatoczyłem ręką po kabinie – to nasz dom! – Roześmiałem się. Nie miałem przecież dokąd jej zawieźć.

Asel spojrzała mi w oczy, przytuliła się do mojej piersi, płacząc i śmiejąc się jednocześnie:
– Ukochany mój, najdroższy! Nie potrzeba mi żadnego domu. Żeby tylko ojciec i matka, kiedyś potem, mnie zrozumieli. Obrażą się na całe życie, wiem o tym… Ale czy ja jestem winna…

(przekład własny na podstawie wydania rosyjskiego)

Fragment opowieści Bajtemira

Do wozu zbliżyła się młodziutka kobieta z dzieckiem na ręku i z małym tobołkiem. Pomogłem jej wsiąść, ustąpiłem miejsca koło szoferki, gdzie wiatr mniej hulał, a sam usiadłem w kącie.

Pojechaliśmy. Było strasznie zimno. Wiał wilgotny, mroźny wiatr. Dziecko rozpłakało się. Kołysała je, tuliła, a ono ani myślało się uspokoić. Co za nieszczęście! Trzeba by ją umieścić w szoferce, ale tam siedzi na wpół żywa staruszka. Dotknąłem ramienia młodej kobiety.
– Mnie proszę je dać, może się uspokoi, a ty się pochyl, będzie mniej wiało.

Schowałem maleństwo pod kożuszek, przytuliłem do siebie. Posapało, ucichło. Ładniutkie takie, miało może dziesięć miesięcy. Trzymałem je na lewym ramieniu. I nagle drgnęło mi serce w piersiach, nie wiem dlaczego zaczęło się tłuc jak spłoszony ptak. Czuję gorycz i radość. „Ach, czy nigdy już nie będę ojcem?” – pomyślałem. A maleństwo przytuliło się obojętne na wszystko.

(przekład Krystyny Latoniowej)

Ekranizacje

Nie widziałam jeszcze żadnej ekranizacji „Mojej dziewczyny”, ale przygotowując ten wpis, przypuszczałam, że takowa istnieje. Postanowiłam jej poszukać i klęska urodzaju aż mnie zaskoczyła. Okazało się, że książka zainspirowała filmowców (i nie tylko) kirgiskich, kazachskich, rosyjskich, a nawet tureckich. Pierwszy film na jej motywach powstał już w 1961 r. Była to „Przełęcz” („Перевал”) Aleksieja Sacharowa, a współscenarzystą był sam Ajtmatow. Akcja filmu nieco odbiega od tej przedstawionej w książce, zmieniono też imię głównego bohatera – zamiast Iljasa jest Danijar. W jego roli wystąpił kazachski aktor Ydyrys Nogajbajew (Ыдырыс Ноғайбаев). Asel zagrała Ilgiz Szałabajewa (Илгиз Шалабаева), a Bajtemira – Kanabek Bajseitow (Канабек Байсеитов), również Kazach.

Drugi film nakręciła w 1972 r. Irina Popławska (ta sama od ekranizacji „Dżamili”). Tytuł rosyjski brzmi „Я — Тянь-Шань” („Ja, Tien-szan”), a kirgiski – „Көк мелжиген тоолордо” („W błękitnych, strzelistych górach”). Choć w książce akcja rozgrywała się głównie w wysokogórskim obwodzie naryńskim, tu została przeniesiona na budowę elektrowni wodnej w Toktogule. W rolach głównych wystąpili: Dujszenbek Bajtobetow (Дуйшенбек Байтобетов) jako Iljas, Dinara Czoczunbajewa (Динара Чочунбаева) jako Asel i znany także z „Dżamili” Süjmönkuł Czokmorow (Сүймөнкул Чокморов) jako Bajtemir.

W 1978 r. powstał film turecki pod tytułem „Selvi Boylum Al Yazmalım”. Reżyser Atıf Yılmaz umieścił akcję w Turcji i zmienił imiona niektórych bohaterów. Iljas pozostał wprawdzie İlyasem (w tej roli wystąpił Kadir İnanır), lecz zamiast Asel jest Asya (Türkan Şoray), Samat stał się Sametem (Elif İnci), a Bajtemir zmienił się w Cemşita (Ahmet Mekin).

Muzykę do tego filmu skomponował Cahit Berkay, znany w Turcji muzyk folk-rockowy. Oto fragment.

Jeśli mowa o muzyce, w Kirgistanie powstał utwór nawiązujący do książki i filmu: „Pieśń Iljasa”, wykonywany przez bodajże najpopularniejszego kirgiskiego piosenkarza Mirbeka Atabekowa (Мирбек Атабеков).

„Pieśń Iljasa” wykonuje też kazachski zespół Made in KZ…

…a nawet doczekała się ona wersji rosyjskiej.

Wróćmy jeszcze do tureckiego filmu. W 2012 r. na jego podstawie powstał serial telewizyjny „Al Yazmalım” w reżyserii Nisana Akmana, umieszczony w realiach współczesnej Turcji. W roli Asiye wystąpiła Özge Özpirinçci, w roli İlyasa – Seçkin Özdemir, a Cemşita zagrał Barış Falay. Pierwszy odcinek można obejrzeć tu:

W 2012 r. na Kazachskiej Narodowej Akademii Sztuki im. Temirbeka Żürgenowa powstał film krótkometrażowy będący pracą dyplomową Berika Żachanowa (Берик Жаханов). Jego akcja rozgrywa się współcześnie i obejmuje jedynie epizod porwania Asel (Asija Żatkanbajewa – Асия Жатканбаева) przez Iljasa (Ajbek Ajdynuły – Айбек Айдынулы).

I największa niespodzianka – okazało się, że za „Moją dziewczynę” wziął się też polski Teatr Telewizji! Reżyserem był Ryszard Smożewski, a w rolach głównych wystąpili: Nina Skołuba (Asel), Janusz R. Nowicki (Iljas) i Barbara Mikołajczyk (Kadicza). Znalazłam tę informację przypadkiem i niestety nie wiem, czy można gdzieś odnaleźć ten spektakl.

Aktualizacja z 19.11.2018: kilka dni temu w Taszkencie odbyła się premiera nowego, kirgisko-uzbeckiego filmu na podstawie tej książki, występującego pod kirgiskim tytułem „Делбирим” lub uzbeckim „Sarvkomat dilbarim”. Reżyserem jest Sarvar Karimov (Uzbek), scenarzystką Kerez Zarłykowa (Керез Зарлыкова; Kirgizka). Główne role kobiece zagrały aktorki z Kirgistanu: Madina Talipbek (Мадина Талипбек) jako Asel i Elina Abaj kyzy (Элина Абай кызы) jako Kadicza, zaś męskie – aktorzy z Uzbekistanu: Adiz Rajabov jako Iljas i Ulugbek Karimov jako Bajtemir.

---