Język kirgiski (кыргыз тили; kyrgyz tili) jest jednym z języków turkijskich, a więc jest spokrewniony z takimi językami jak m. in. turecki, tatarski, uzbecki, kazachski, tuwiński i jakucki. Więcej informacji o językach turkijskich, ich klasyfikacjach i miejscu języka kirgiskiego wśród innych języków tej grupy znajdziecie tu.
Alfabet
Współczesny język kirgiski jest zapisywany zmodyfikowaną cyrylicą uzupełnioną o dodatkowe litery. W przygotowaniu szczegółowe informacje o alfabecie, wymowie i historii kirgiskiego piśmiennictwa.
Aglutynacyjność
Według typologii morfologicznej języki są klasyfikowane ze względu na sposób przekazywania informacji gramatycznej i składniowej. Jedna z najpopularniejszych klasyfikacji, opracowana przez polskiego językoznawcę Alfreda Majewicza, wyróżnia języki izolujące, inflektywne (aglutynacyjne, fleksyjne i alternacyjne) i polisyntetyczne.
W tym przypadku interesują nas przede wszystkim języki aglutynacyjne. Podobnie jak inne języki turkijskie, należy do nich też język kirgiski. Słowo „aglutynacyjne” pochodzi od łacińskiego „agglutinare” – sklejać. W językach aglutynacyjnych słowo składa się z morfemu podstawowego, do którego są „przyklejane” w określonej kolejności morfemy pełniące funkcję gramatyczną lub składniową. Każdy morfem może pełnić tylko jedną funkcję, co stanowi podstawową różnicę między językami aglutynacyjnymi a fleksyjnymi (do których należy polski i inne języki słowiańskie). Różnice te można ukazać, porównując proste przykłady w języku kirgiskim (z transkrypcją) i polskim:
1.
окуучу – uczeń
okuuczu
podstawa słowotwórcza
окуучуǀлар – uczniowie
okuuczuǀłar
podstawa słowotwórcza + końcówka liczby mnogiej
окуучуǀларǀга – uczniom
okuuczuǀłarǀga
podstawa słowotwórcza + końcówka liczby mnogiej + końcówka celownika
Tak więc w językach aglutynacyjnych do jednej podstawy słowotwórczej można dodać jedną lub więcej końcówek, z których każda niesie inną informację. Z kolei w językach fleksyjnych słowo ma jedną końcówkę, która zmienia się wraz z liczbą i odmianą przez przypadki.
2.
китеп – książka
kitep
podstawa słowotwórcza
китепǀтер – książki
kitepǀter
podstawa słowotwórcza + końcówka liczby mnogiej
китепǀтерǀден – z książek
kitepǀterǀden
podstawa słowotwórcza + końcówka liczby mnogiej + końcówka miejscownika
китепǀтерǀим – moje książki
kitepǀterǀim
podstawa słowotwórcza + końcówka liczby mnogiej + końcówka dzierżawcza
китепǀтерǀимǀден – z moich książek
kitepǀterǀimǀden
podstawa słowotwórcza + końcówka liczby mnogiej + końcówka dzierżawcza + końcówka miejscownika
W językach aglutynacyjnych postać końcówek dodawanych do podstawy słowotwórczej przyjmują także przyimki i zaimki dzierżawcze. Tym sposobem jedno słowo z szeregiem końcówek wyraża te znaczenia, które w języku fleksyjnym wymagają użycia kilku słów.
Harmonia samogłosek
Harmonia samogłosek (harmonia wokaliczna) to kolejna cecha języków turkijskich. Jest to zjawisko upodabniania się do siebie samogłosek w obrębie jednego wyrazu. Samogłoski dzielą się bowiem na przednie i tylne, a równocześnie na zaokrąglone (wargowe) i niezaokrąglone. W związku z tym w danym wyrazie występują samogłoski tej samej grupy, np. tylko przednie zaokrąglone lub tylne niezaokrąglone. Reguła ta jest tak ważna, gdyż obowiązuje przy odmianie słowa przez przypadki i dodawaniu jakichkolwiek końcówek. Bardziej szczegółowe informacje o fonetyce i harmonii samogłosek pojawią się wkrótce na blogu.
Brak kategorii rodzaju
Charakterystyczną cechą języka kirgiskiego jest brak gramatycznej kategorii rodzaju. Oznacza to, że brak w nim takich zaimków osobowych jak „on”, „ona” i „ono”. W trzeciej osobie liczby pojedynczej istnieje więc jeden zaimek – ал (ał). Zdanie „Ал иштейт” (ał isztejt) w zależności od kontekstu może więc oznaczać zarówno „ona pracuje”, jak i „on pracuje”.
Szyk wyrazów w zdaniu
Szyk wyrazów to kolejna cecha odróżniająca język kirgiski od polskiego. Pod tym względem kirgiski należy do tzw. języków SOV – z ang. Subject Object Verb, czyli podmiot – dopełnienie – orzeczenie. Natomiast polski jest językiem SVO – Subject Verb Object, czyli podmiot – orzeczenie – dopełnienie. Spójrzmy na kilka prostych zdań oznajmujących:
Мен кат жазам. – Piszę list.
Men kat dżazam.
ja – list – piszę
podmiot – dopełnienie – orzeczenie
Анара Кыргызстанда жашайт. – Anara mieszka w Kirgistanie.
Anara Kyrgyzstanda dżaszajt.
Anara – w Kirgistanie – mieszka
podmiot – dopełnienie – orzeczenie
