W kalendarzach wywodzących się z tradycji koczowniczego trybu życia narodów turkijskich zwracają uwagę miesiące wywodzące się od zjawisk rocznego cyklu przyrody, zwłaszcza związanych ze zwierzętami. Nie brak ich także w kirgiskich nazwach miesięcy, lecz niektóre z tych nazw mają nieco inne pochodzenie. Nazwy miesięcy kalendarza muzułmańskiego nie przyjęły się wśród Kirgizów.
Wpis został odświeżony w związku z międzyblogową księżycową akcją Unii Azjatyckiej. U Baixiaotai przeczytacie o kamiennym księżycu, a na Japonia-info – o fazach księżyca.
Kirgizi liczyli miesiące od marca. Samo słowo „miesiąc” to ай. Oznacza ono również księżyc.
жалган куран – marzec
чын куран – kwiecień
бугу – maj
кулжа – czerwiec
теке – lipiec
баш оона – sierpień
аяк оона – wrzesień
тогуздун айы – październik
жетинин айы – listopad
бештин айы – grudzień
үчтүн айы – styczeń
бирдин айы – luty
Nazwy pierwszych pięciu miesięcy pochodzą niewątpliwie od nazw zwierząt łownych i są związane z ich okresem godowym. Куран oznacza kozła – samca sarny. Жалган to fałszywy, rzekomy, чын – prawdziwy, właściwy. A zatem marzec był czasem, w którym okres godowy saren jeszcze się w pełni nie rozpoczął, natomiast w kwietniu następowała już jego właściwa faza.
Бугу to jeleń szlachetny, który dla dawnych Kirgizów był ważnym zwierzęciem totemicznym. Świadczy o tym fakt, że dał nazwę jednemu z kirgiskich plemion. Legendę o łani ratującej Kirgizów jenisejskich przed zagładą przytoczył Czingiz Ajtmatow w „Białym statku”.
Кулжа to określenie samicy archara – podgatunku owcy dzikiej, zaś теке to koziorożec syberyjski.
Schody pojawiają się w sierpniu i wrześniu, które na pierwszy rzut oka wydają się trudne do rozszyfrowania. Judachin w swoim słowniku podaje dwa znaczenia słowa оона: 1. z tuwińskiego „samiec sarny” lub z mongolskiego „samiec antylopy”, 2. tarzać się, walać, przewracać itp. Jeszcze więcej znaczeń ma słowo аяк – może to być noga, koniec, dolna część, skutek, a także coś, co znajduje się poniżej czegoś innego, w przeciwieństwie do баш – głowa, górny, główny itp. Radziecki turkolog Saul Abramzon (1971) również podkreśla, że przez dłuższy czas znaczenie tych nazw pozostawało niewyjaśnione. Powołując się na wiedzę z zakresu myślistwa przypuszcza, że dotyczyły one początku i końca okresu godowego tych zwierząt. O nazwach września w różnych innych językach turkijskich możecie przeczytać tu.
Przez dłuższy czas nie miałam pojęcia, skąd się wzięły nazwy miesięcy od października do lutego. Widać w nich liczebniki, i to w formie dopełniacza: тогуздун айы – miesiąc dziewięciu, жетинин айы – miesiąc siedmiu, бештин айы – miesiąc pięciu, үчтүн айы – miesiąc trzech, бирдин айы – miesiąc jednego. Jak widać, zupełnie się to nie zgadza z kolejnością miesięcy ani liczbą dni.
Wyjaśnienie tej zagadki jest dosłownie nieziemskie – trzeba spojrzeć w niebo! Rozwiązanie tkwi w… Plejadach (po kirgisku Үркөр). Ta gromada gwiazd, która w wielu językach doczekała się różnych ludowych nazw, jest kilka razy w roku zasłaniana przez Księżyc. Zaobserwowane przez Kirgizów daty tego zjawiska dały nazwy tym miesiącom. Jeśli więc w nazwie miesiąca pojawia się liczebnik, oznacza to dzień, w którym widzieli oni Księżyc na tle Plejad. Żeby dodatkowo utrudnić sprawę, liczebnik w nazwie miesiąca oznacza tylko końcówkę właściwej daty. Np. бирдин айы oznacza, że to zjawisko następowało nie pierwszego, lecz jedenastego lutego. Przy tym dawne kirgiskie miesiące niekoniecznie odpowiadały dokładnie miesiącom kalendarza gregoriańskiego i luty mógł oznaczać styczeń (za rosyjskim etnografem Fiodorem Fielstrupem).
Podobne określenia miesięcy na podstawie Plejad i Księżyca pojawiły się też w języku chakaskim (który sam w sobie może być ciekawym tematem, choćby ze względu na powiązania Chakasów z Kirgizami jenisejskimi).
