Ten wpis ma na celu usystematyzowanie wiedzy o przeczeniu. W języku kirgiskim można tworzyć przeczenie na różne sposoby, część z nich już zdążyłam omówić, a inne dopiero na to czekają. Pomyślałam więc, że przyda się jakieś podsumowanie.
Жок
Жок to najprostsze z możliwych przeczeń – oznacza po prostu „nie”. Oprócz tego, że jest partykułą przeczącą, bywa też tzw. czasownikiem niesamodzielnym i wtedy oznacza „nie ma”. O tym drugim zastosowaniu pisałam już tu i tu.
Эмес
Эмес to także „nie”, ale trochę inne. Z жок łączy je to, że obydwa służą do tworzenia przeczenia zdań z orzeczeniem imiennym. Aby porównać жок i эмес, najlepiej uciec się do innych języków, które w przeciwieństwie do polskiego rozróżniają to wyraźnie. Można powiedzieć, że kirgiskie жок i эмес to tak, jak rosyjskie нет i не albo angielskie no i not. Porównajmy poniższe zdania – odpowiedniki zaznaczyłam tymi samymi kolorami.
Nie, to nie mój dom.
Жок, бул менин үйүм эмес.
Нет, это не мой дом.
No, it’s not my house.
Nie, on nie jest Tadżykiem.
Жок, ал тажик эмес.
Нет, он не таджик.
No, he’s not Tajik.
Эмес służy więc do wyrażania przeczenia po rzeczowniku, zaimku, przymiotniku i przysłówku.
ал – on/ona
ал эмес – nie on/nie ona
жаман – źle
жаман эмес – nieźle
орус – Rosjanin; rosyjski
орус эмес – nie Rosjanin; nierosyjski
Więcej przykładowych zdań z жок i эмес jest tutaj.
Partykuła przecząca эч
Partykuła эч, odpowiednik polskiego „ni-„, służy przede wszystkim do tworzenia takich zaimków przeczących jak „nic”, „nikt”, „nigdy”, „nigdzie” itp. Takie słowo powstaje po poprzedzeniu zaimka pytającego tą partykułą – jest ona odrębnym wyrazem, a nie przyrostkiem. Wygląda to tak:
ким? – kto?
эч ким – nikt
кандай? – jaki?
эч кандай – żaden
кайда? – gdzie?
эч кайда – nigdzie
качан? – kiedy?
эч качан – nigdy
Ciekawie wygląda słowo „nic”, czyli эч нерсе – нерсе to „rzecz”, więc „nic” to dosłownie „nie-rzecz”. Występuje ono też w wyrażeniu „nie ma za co”, które po kirgisku zawiera aż dwa przeczenia – эч нерсе эмес.
Partykuła przecząca -ба
Partykuła przecząca -ба (nie mylić z partykułą pytającą -бы!) służy do tworzenia zdań przeczących z orzeczeniem czasownikowym. Ma ona postać przyrostka łączącego się bezpośrednio z czasownikiem, któremu zaprzecza. Jak inne przyrostki podlega harmonii samogłosek. Ten temat rozwinę w osobnym wpisie, a na razie podam tylko kilka przykładów.
ал иштейт – on/ona pracuje
ал иштебейт – on/ona nie pracuje
мен билем – ja wiem
мен билбейм – ja nie wiem
укта! – śpij!
уктаба! – nie śpij!
ич! – pij!
ичпе! – nie pij!
Przyrostek -сыз
Przyrostek -сыз służy do tworzenia przymiotników i przysłówków o znaczeniu przeczącym. Oznacza on bowiem tyle co „bez”. Po polsku takie „bez” występuje na początku danego słowa, po kirgisku – na końcu. Jak inne przyrostki -сыз podlega harmonii samogłosek. Również chciałabym poświęcić mu osobny temat, a może dołączyć do jakiegoś tematu o słowotwórstwie, a teraz podam tylko kilka przykładów.
бала – dziecko
баласыз – bezdzietny
үй – dom
үйсүз – bezdomny
суу – woda
суусуз – bezwodny
