Kirgiskie zwroty grzecznościowe to bardzo bogaty temat. Postaram się tu przedstawić te najważniejsze, z którymi można się najczęściej zetknąć w rozmowie i codziennym życiu. Często wywodzą się one od stopni pokrewieństwa (o których napiszę innym razem). To, jak zwracamy się do różnych osób, zależy więc w dużym stopniu od ich wieku i tego, czy są od nas starsi, czy młodsi.
Na dobry początek kilka przymiotników.
кымбаттуу – drogi
урматтуу/ардактуу/кадырлуу/кадырман – szanowny
улуу урматтуу – czcigodny
A do kogo przy różnych okazjach można tak mówić? Oto różni drodzy i szanowni, czyli słowa, z którymi często się łączą podane przymiotniki.
мырзалар – panowie
айымдар – panie
төрага – przewodniczący
төрайым – przewodnicząca
катышуучулар – uczestnicy
эл-журт/калайык-калк – naród, lud
мекендештер – rodacy
жердештер – ziomkowie
айылдаштар – mieszkańcy wsi
шаардыктар – mieszkańcy miasta
меймандар/коноктор – goście
достор – przyjaciele
жолдоштор – towarzysze
курдаштар – rówieśnicy
жаштар – młodzież
окуучулар – uczniowie
студенттер – studenci
мугалимдер – nauczyciele
окутуучулар – wykładowcy
классташтар – koledzy (z klasy)
курсташтар – koledzy (z jednego roku studiów)
кесиптештер – koledzy (z pracy)
Teraz zajmę się tymi zwrotami, które pochodzą od stopni pokrewieństwa. Na razie w kontekście pozarodzinnym – o rodzinie będzie innym razem.
Jak więc się mówi do tych, którzy są od nas starsi?
эже – do kobiety (dosłownie: starsza siostra)
байке – do mężczyzny (dosłownie: starszy brat)
Istnieją też regionalne odpowiedniki niektórych zwrotów: w obwodzie issykkulskim zamiast байке można usłyszeć аба, a na południu аке.
апа/эне – do starszej kobiety (dosłownie: matka)
ата – do starszego mężczyzny (dosłownie: ojciec)
Istnieją też inne tradycyjne zwroty do osób w podeszłym wieku: аксакал (do mężczyzny; dosłownie: biała broda) i байбиче (do kobiety). To drugie słowo też ma ciekawą historię. Wywodzi się z powszechnego dawniej wśród Kirgizów wielożeństwa i w tym kontekście oznacza starszą żonę.
Gdy jesteśmy z kimś w bardziej poufałych kontaktach, można też używać form zdrobniałych: апаке, атаке, эжеке, апче (regionalne – w obwodzie tałaskim) itp.
Przy takim bogactwie form rodzi się pytanie: kogo w takim razie nazywać panem (мырза) i panią (айым)? Nie znam jednoznacznej odpowiedzi i mogę podzielić się tylko tym, co udało mi się zauważyć. Otóż tych słów używa się często w połączeniu z imieniem, przy czym występują one po nim, np. Фарида айым (pani Farido) czy Жанарбек мырза (panie Dżanarbeku). Słyszałam kiedyś w radiu, jak prowadząca audycję w ten właśnie sposób zwracała się do dzwoniących do niej słuchaczy. Wydaje mi się więc, że jest to forma uniwersalna, której można użyć choćby wtedy, gdy trudno ocenić po mówiącym, która z tradycyjnych form bardziej do niego pasuje.
Jakby tego wszystkiego było mało, w Kirgistanie zdarza się też używanie imienia z imieniem odojcowskim na wzór rosyjski, np. Гүлнур Элдаровна (Gülnur Eldarowna) czy Илгиз Касымбекович (Ilgiz Kasymbekowicz). Zwłaszcza w sytuacjach formalnych, np. w pracy, głównie w środowisku rosyjskojęzycznym.
Do nauczycieli i wykładowców mówi się агай (do mężczyzny) i эжей (do kobiety). Zdarza się, że ma to szersze zastosowanie, można tak powiedzieć do jakiejś ogólnie znanej i szanowanej osoby. Np. do Ajtmatowa mówiono Чыӊгыз агай. Natomiast do mułły można mówić молдоке.
A jak mówić do młodszych?
чоӊ кыз – do młodej dziewczyny
карындаш – do młodej dziewczyny (gdy mówiącym jest starszy mężczyzna; dosłownie: siostrzyczko)
чоӊ жигит – do młodego chłopaka
иним – do młodego chłopaka (dosłownie: braciszku)
кызым – do dziewczynki (dosłownie: córeczko)
уулум/балам – do chłopca (dosłownie: synku)
Na południu Kirgistanu zamiast иним można powiedzieć үке. Lecz wykorzystanie takich, a nie innych słów bardziej zależy od zwyczaju przyjętego w danej rodzinie, niż od regionu.
