Bübüjna Oruzbajewa

W tym roku z okazji Dnia Kobiet Unia Azjatycka pisze o kobietach w nauce (rok temu było o kobietach u władzy). Przedstawiam więc postać wybitnej kirgiskiej językoznawczyni Bübüjny Oruzbajewej (Бүбүйна Орузбаева; 1924-2013). Chyba nikt inny nie pasowałby lepiej do takiego tematu na blogu językowym. Lecz choć to ona miała być główną bohaterką tego wpisu, wyszła przy okazji całkiem długa dygresja o jej rodzinie. Ale przynajmniej jest to okazja, by znów pokazać kawałek historii i życia ludzi w tych czasach.

Bübüjna Oruzbajewa urodziła się we wsi Czołpon (Чолпон, obecnie rejon tüpski, obwód issykkulski) na północ od Karakołu. Oprócz licznych prac naukowych napisała też książkę „Pokłon ojcu”, z której można się wiele dowiedzieć o jej rodzinie. Zawarła tam także trochę wspomnień z dzieciństwa. Wydaje mi się to po prostu zbyt ciekawe, żeby pominąć, więc rozwinę nieco temat.

Jak wskazuje tytuł, autorka poświęciła tę książkę pamięci ojca, Ӧmürzaka Noruzbaj uułu (Өмүрзак Норузбай уулу), lecz nie jest to wyłącznie opowieść o jego życiu. Oruzbajewa sięgnęła jeszcze dalej wstecz, badając historię swojej rodziny i plemienia Munduz co najmniej do końca XVIII w. i ukazując przy tym realia życia w tych czasach. Oboje jej rodzice doświadczyli w młodości uchodźstwa do Chin po powstaniu z 1916 r. i obojgu udało się, choć w nędzy i napotykając mnóstwo trudności i niebezpieczeństw, wrócić do Karakołu, gdzie się poznali. Yrys (Ырыс), matka Bübüjny, choć znacznie młodsza od Ӧmürzaka, była już w tym czasie wdową – zarówno jej pierwszy mąż, jak i jego krewni nie przeżyli uchodźstwa.

Po rewolucji Ӧmürzak był przekonany, że teraz nastąpią zmiany na lepsze. Brał czynny udział w zachodzących w kraju przemianach, zaangażował się m. in. w reformę rolną. W 1926 r. ożenił się z kolejną kobietą, również młodą wdową i wskutek tego został wyrzucony z partii za wielożeństwo. Zwłaszcza, że nowa żona miała do tego niewłaściwe pochodzenie społeczne. Dwie żony Ӧmürzaka zamieszkały w dwóch jurtach i prowadziły wspólnie gospodarstwo. Urodziło im się siedmioro dzieci. Rodzina zajmowała się wówczas uprawą ziemi i hodowlą zwierząt. W latach 1926-1930 nadal koczowali – spędzali lato na górskim pastwisku, a zimę w dolinach.

Jak wspominała Oruzbajewa, żyło im się w tych czasach całkiem dostatnio. Do jej wspomnień z dzieciństwa należało obchodzenie różnych świąt i rodzinnych okazji z zachowaniem dawnych kirgiskich tradycji, które najwyraźniej jeszcze nie popadły wówczas w taką niełaskę, jak później. Zapraszano dużo gości, przygotowywano obfity poczęstunek, organizowano walki zapaśników i wyścigi konne. Pewnego razu gościem rodziny Ӧmürzaka był nawet zaprzyjaźniony z nim słynny manasczy Czojuke Ӧmür uułu (Чоюке Өмүр уулу) wraz ze swoim uczniem Sajakbajem Karałajewem (Саякбай Каралаев), który później przewyższył sławą mistrza. Podczas tej wizyty Czojuke recytował ponoć epos przez całe sześć dni, nie dając gościom rozjechać się do domów. Gdy skończył i zbierał się do wyjazdu, Ӧmürzak obdarował go kosztowną odzieżą, a do tego dodał jeszcze młodego wielbłąda. Do końca życia był dumny z przyjaźni z Czojuke i jego zdaniem żaden inny manasczy, nawet Sajakbaj, mu nie dorównał.

Wkrótce jednak nadeszły czasy, w których ani koczowniczy tryb życia, ani przywiązanie do tradycji, ani gromadzenie majątku nie było już mile widziane. Rozpoczęła się kolektywizacja i rozkułaczanie bogatych gospodarzy, a odebrany im majątek był przekazywany nowo zakładanym kołchozom. Ӧmürzak został brygadzistą w kołchozie, którym kierował jego brat Bajzak. Chciał jednak przenieść się do Karakołu, żeby ułatwić dzieciom naukę – choć sam nie umiał czytać, zależało mu na edukacji dla nich. Bübüjna Oruzbajewa wspominała, że ojciec często przynosił gazety, które potem dzieci czytały mu na głos.

W pewnym momencie w tych gazetach zaczęły się często pojawiać wzmianki o zdemaskowanych „wrogach ludu” – początkowo w Moskwie, potem także we Frunze i w Karakole. Jednym z aresztowanych był pisarz Aały Tokombajew (Аалы Токомбаев). Bübüjna pamiętała, że mieli w domu tomik jego poezji, bo sama czytała ją ojcu. Po wiadomości o aresztowaniu Tokombajewa Ӧmürzak zawinął książkę w stary worek i zakopał w ogródku. Wkrótce przyszła kolej na jego brata Bajzaka, a potem i na niego samego. Bajzak został oskarżony o udział w grupie kontrrewolucyjnej, Ӧmürzak – za to, że jakoby o wszystkim wiedział, a nie doniósł. Mimo ciągnących się przez cały rok przesłuchań i tortur nie przyznał się do niczego. W 1939 r. postępowanie zostało umorzone i wyszedł na wolność. Bajzak trafił do łagru w Karelii, lecz ostatecznie też mu się udało – został uniewinniony i zwolniony w 1940 r.

Choć Ӧmürzak Noruzbaj uułu wyszedł z aresztu wycieńczony i schorowany, dożył 85 lat i zmarł w 1969 r. (w tym czasie jego starsza żona Yrys, matka Bübüjny, już nie żyła – zmarła w 1955 r. w wieku 63 lat). Udało mu się też spełnić marzenie o edukacji dzieci. Wprawdzie najstarsza córka Batyj nie dożyła dorosłości, lecz wszystkim pozostałym udało się zdobyć wykształcenie, a nawet dojść do tytułów profesorskich.

Bübüjna Oruzbajewa uczyła się w Instytucie Pedagogicznym im. Maksyma Gorkiego w Karakole, który w tym czasie nazywał się Przewalsk (obecnie jest to Karakolskie Kolegium Pedagogiczne im. Iljasa Bijbosunowa). Instytut słynął już wówczas z tego, że uczyli się w nim m. in językoznawcy Kasym Tynystanow (Касым Тыныстанов) i Kusein Karasajew (Кусеин Карасаев, obecnie patron Biszkeckiego Uniwersytetu Humanistycznego). Następnie Oruzbajewa ukończyła studia na Kirgiskim Państwowym Uniwersytecie Pedagogicznym im. Michaiła Frunze (obecnie Kirgiski Uniwersytet Narodowy im. Jusufa Bałasaguni).

Głównym przedmiotem zainteresowań Oruzbajewej nie była jednak pedagogika, lecz język ojczysty i to w bardzo szerokim zakresie: historia języka kirgiskiego, zabytki literatury, gramatyka, leksykografia, terminologia, zagadnienia dwujęzyczności i inne. Pracowała na różnych stanowiskach (także dyrektorki) w Instytucie Języka i Literatury Akademii Nauk Kirgiskiej SRR. Współpracowała tam z Konstantinem Judachinem (Константин Юдахин) i wniosła niemały wkład w jego pracę nad słownikiem, z którego przede wszystkim jest znany, To właśnie Oruzbajewa została pierwszą Kirgizką ze stopniem doktora nauk filologicznych, który uzyskała w 1967 r. W 1974 r. została członkiem korespondentem Akademii, a w 1989 r. – członkiem rzeczywistym.

W latach 1971-1987 r. Bübüjna Oruzbajewa była redaktorką naczelną sześciotomowej Kirgiskiej Encyklopedii Radzieckiej i sama napisała ponad 20 artykułów do niej. Po uzyskaniu przez Kirgistan niepodległości znalazła się w gronie inicjatorów i współautorów ustawy o statusie języka kirgiskiego. Zasiadała także w komisji egzaminacyjnej dla kandydatów na prezydenta (o egzaminach dla nich pisałam przy okazji sytuacji językowej). Ogółem napisała ponad 250 prac naukowych, w tym monografie i słowniki. Za swoją działalność otrzymała liczne nagrody, w tym tytuł Zasłużonego Pracownika Nauki (1993) i Order Manasa III stopnia.

Bübüjna Oruzbajewa zmarła w 2013 r. w 89 roku życia. Jest pochowana w podbiszkeckiej wsi Bajtik (Байтик). Miała dwie córki, które od dłuższego już czasu mieszkały za granicą – być może żyją nadal.

Na drugim blogu piszę o postaci o podobnej drodze życiowej i naukowej – ałtajskiej językoznawczyni Aleksandrze Tybykowej. Pozostałe uczestniczki akcji przygotowały tematy o chińskiej Nawojce i japońskiej chemiczce Kurodzie Chika.

Literatura

Орузбаева Б., Атага таазим. Омурзак Ноорузбай уулу 120 жыл, Бишкек 2004

https://rus.azattyk.org/a/kyrgyzstan_culture_people/25211507.html
http://www.kpk.kg/index.php/ru-ru/glavnaya-ru/novosti/198-90-let
http://www.literatura.kg/persons/?aid=581
http://nlkr.gov.kg/news/k-90-letiyu-akademika-doktora-filologiche/
http://news.ivest.kz/48516173-na-89-m-godu-zhizni-skonchalas-akademik-bubuyna-oruzbaeva
https://www.svoboda.org/a/24201632.html

---