Dziś przypada 85 rocznica urodzin kirgiskiego pisarza i dyplomaty Czingiza Ajtmatowa. Z tej okazji chcę poświęcić kilka wpisów jednej z najwybitniejszych postaci w historii Kirgistanu.
Czingiz Ajtmatow (kirg. Чыңгыз Айтматов, ros. Чингиз Айтматов) urodził się 12 grudnia 1928 r. w Szeker (obwód tałaski, Kirgiska ASRR). Był najstarszym synem Törökuła Ajtmatowa i Nagimy Abduwalijewej (z pochodzenia Tatarki), miał brata Ilgiza oraz siostry Luciję i Rozę. Oboje rodzice byli aktywnymi działaczami społecznymi radzieckiej Kirgizji. Ojciec, pnąc się po szczeblach partyjnej kariery, w 1935 r. rozpoczął studia w Instytucie Czerwonej Profesury w Moskwie, dokąd sprowadził też rodzinę. Wraz z nasileniem stalinowskich czystek Törökuł Ajtmatow wysłał żonę i dzieci z powrotem do Kirgizji. Wkrótce sam padł ofiarą terroru, został wywieziony do Frunze i rozstrzelany. Rodzina przez kilkadziesiąt lat mogła tylko się domyślać, co się stało z ojcem. Prawda wyszła na jaw dopiero na początku lat 90., kiedy to został odkryty masowy grób ofiar represji we wsi Czong-Tasz pod Biszkekiem.
Po powrocie do Kirgizji Nagima z dziećmi zamieszkała ponownie w Szeker, z trudem wiążąc koniec z końcem. Wkrótce wybuchła wojna, która w oddalonych republikach ZSRR oznaczała przede wszystkim biedę i brak rąk do pracy. Podczas gdy większość mężczyzn została wcielona do wojska, najcięższe prace spadły na kobiety, dzieci i ludzi starszych. Podobnie jak wielu innych nastolatków, Czingiz musiał przerwać naukę. Jako osoba piśmienna był przewodniczącym rady wiejskiej, następnie pracował jako poborca podatku wojennego, a nawet jako nauczyciel. Te trudne lata wywarły nań ogromny wpływ i zostały później odzwierciedlone w kilku powieściach.
Po wojnie Ajtmatow ukończył technikum zootechniczne w Dżambule (obecnie miasto Taraz na terenie Kazachstanu), a następnie studia w instytucie rolniczym w Biszkeku (1953 r.). W 1951 r. ożenił się z Kerez Szamszybajewą, z którą miał dwóch synów, Askara i Sandżara (starszy syn Askar Ajtmatow był ministrem spraw zagranicznych Kirgistanu w latach 2002-2005). To małżeństwo zakończyło się rozwodem.
Czingiz Ajtmatow zaczął publikować pierwsze opowiadania w prasie w 1952 r. W latach 1956-58 studiował w Instytucie Literackim im. Gorkiego w Moskwie. W 1958 r. ukazały się powieści „Twarzą w twarz” i „Dżamila”. Ta ostatnia przyniosła mu największą sławę, była wydawana i wielokrotnie wznawiana także za granicą, a jej francuski tłumacz Louis Aragon nazwał ją „najpiękniejszą historią miłosną na świecie”. Od tego czasu Ajtmatow poświęcił się pisarstwu. Był także redaktorem naczelnym czasopisma Związku Pisarzy ZSRR „Inostrannaja literatura”. W 1981 r. Ajtmatow ożenił się z Marią Urmatową. Miał z nią córkę Szirin i syna Eldara.
U schyłku ZSRR Czingiz Ajtmatow był aktywnym zwolennikiem pierestrojki, a od 1989 r. doradcą Gorbaczowa. W 1986 r. z jego inicjatywy odbyło się Forum Issykkulskie – międzynarodowe spotkanie intelektualistów, na którym nie zabrakło także pisarzy i artystów z Zachodu. W 1990 r. Ajtmatow został ambasadorem ZSRR w krajach Beneluksu. Po rozpadzie Związku Radzieckiego pozostał na tym stanowisku, do 1994 r. reprezentując Rosję, a następnie niepodległy Kirgistan do 2008 r.
W 2008 r. Czingiz Ajtmatow podczas pracy nad filmem dokumentalnym trafił do szpitala w Kazaniu (Tatarstan, Federacja Rosyjska) z niewydolnością nerek. Przewieziony do Niemiec, zmarł 10 czerwca w Norymberdze. Zgodnie ze swoją wolą został pochowany na cmentarzu-mauzoleum Ata-Bejit niedaleko Biszkeku – miejscu pamięci, gdzie w 1938 r. został rozstrzelany jego ojciec.
Ajtmatow opublikował kilkadziesiąt powieści i opowiadań (przekładanych na wiele języków, w tym niemiecki), doczekał się także ekranizacji niektórych z nich. Nie sposób krótko wymienić jego dzieła, poświęcę im więc osobny temat. Zwłaszcza, że niektóre pozycje ukazały się także po polsku.
