8 grudnia 2013 r. kirgiska trylogia epicka „Manas” („Манас”), „Semetej” („Семетей”) i „Sejtek” („Сейтек”) została wpisana na Listę Reprezentatywną Arcydzieł Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO. Choćby z tej okazji warto poświęcić jej uwagę. Kim był bohater, który w samej stolicy Kirgistanu doczekał się aż dwóch pomników?
Literatura kirgiska w dużym stopniu opierała się na przekazie ustnym. Przez wieki tworzyli ją akynowie (kirg. акындар) – wędrowni poeci-improwizatorzy. Ich dziełami, zazwyczaj anonimowymi, były pieśni i tzw. małe eposy, początkowo przekazywane z pokolenia na pokolenie wyłącznie ustnie. W ten sam sposób dotrwał do naszych czasów też cykl wielkich eposów, czyli trylogia o Manasie, jego synu Semeteju i wnuku Sejteku, przekazywana przez recytatorów zwanych odpowiednio manasczy (манасчы), semetejczi (семетейчи) i sejtekczi (сейтекчи). To właśnie ona stała się kirgiską epopeją narodową, która – zwłaszcza w czasach młodej jeszcze niepodległości Kirgistanu – jest jednym z filarów świadomości narodowej Kirgizów. Na tle wszystkiego, co dzieli współczesnych Kirgizów, Manas to niekwestionowana świętość.
O czym jest „Manas”? Jeśli krótka odpowiedź na to pytanie jest w ogóle do przyjęcia, można powiedzieć, że o walkach Kirgizów z wrogami zewnętrznymi, sporach wewnętrznych między kirgiskimi plemionami i próbach jednoczenia tychże. Epos nie jest jednak wyłącznie opisem działań wojennych, lecz także skarbnicą informacji o kulturze, tradycjach i życiu codziennym dawnych Kirgizów: rodzinie, obchodzeniu świąt, hodowli bydła, przedmiotach codziennego użytku, pożywieniu, a nawet leczeniu rannych po bitwie, by wymienić zaledwie kilka tematów.
Historia powstania eposu do tej pory nie została w pełni wyjaśniona. Analiza treści nie daje jednoznacznej odpowiedzi. Jedna z hipotez głosi, że u jego źródła stoją IX-XI-wieczne walki Kirgizów z Kara Kitajami. Inna – że treść odpowiada wydarzeniom z XV-XVIII w. Jeszcze inna – że źródeł należy szukać w czasach, w których Kirgizi utrzymywali kontakty z Ujgurami. Podobnie niewyjaśniona pozostaje zagadka, czy Manas był postacią historyczną, czy bohaterem istniejącym jedynie w legendach. Spory wywołuje także zagadnienie, czy można rozpatrywać dzieje Manasa w kontekście islamu (a zatem, czy bycie manasczy – którego powołanie według wielu relacji przypomina inicjację szamańską – nie jest sprzeczne z islamem?). Pewne jest jedynie to, że współcześnie znana treść eposu kształtowała się przez setki lat, wchłaniając przez ten czas inne opowieści o mniejszej objętości. W eposie występują wzmianki o postaciach historycznych (Timur, Tochtamysz) i nazwach geograficznych na terenie Azji Środkowej (Osz, Andiżan, Tałas, Koczkor, Kemin, Czuj i inne).
Manasczy Sajakbaj Karałajew
Pierwsze próby zapisania eposu podjęto dopiero w XIX w. Jednym z pierwszych badaczy i tłumaczy eposu był kazachski historyk Szokan Uälichanow (kaz. Шоқан Уәлиханов, 1835-1865), natomiast rosyjski turkolog Wasilij Radłow (ros. Василий Радлов, 1837-1918, autor jednej z klasyfikacji języków turkijskich) opublikował w 1885 r. skróconą wersję. W XX wieku stało się możliwe nagrywanie występów manasczy i opracowanie na tej podstawie pełnych wersji eposu. Do tej pory ukazały się trzy pełne wydania eposu według wariantów Sajakbaja Karałajewa (Саякбай Каралаев, 1894-1971), Sagymbaja Orozbakowa (Сагымбай Орозбаков, 1868-1930) i Togołoka Mołdo (Тоголок Молдо, 1860-1942).
