Pod wpływem rozmowy z jedną z Czytelniczek zorientowałam się, że do tej pory na blogu nie ma czegoś, co czasem się Wam przydaje, a co powinno było znaleźć się na nim już dawno, najlepiej na samym początku. Mam na myśli tabelę transliteracji i transkrypcji języka kirgiskiego.
Zanim przejdę do rzeczy, przypomnę różnicę pomiędzy transliteracją a transkrypcją. Oto definicja ze Słownika Języka Polskiego PWN:
Transkrypcja jest takim sposobem konwersji pisma, który polega na przybliżonym, choć możliwie wiernym, zastępowaniu dźwięków mowy oznaczanych za pomocą jednego alfabetu znakami innego alfabetu. Natomiast stosując transliterację, nie dążymy do naśladowania dźwięków obcego języka, lecz zastępujemy znaki określonego alfabetu znakami alfabetu drugiego, częstokroć z zastosowaniem specyficznych znaków diakrytycznych (tzw. akcentów).
Krótko mówiąc, transkrypcja służy do tego, by wyraz w obcym alfabecie zapisać „po naszemu” tak, by jak najlepiej oddać jego brzmienie. Z kolei transliteracji używa się najczęściej w literaturze naukowej – tam, gdzie wymagane jest „przetłumaczenie” każdego znaku z jednego alfabetu na drugi tak, by w razie potrzeby móc na tej podstawie odtworzyć oryginał. Transkrypcja dla każdego języka będzie inna, natomiast transliteracja jest międzynarodowa, jednolita.
Wspomniany Słownik Języka Polskiego PWN zawiera tabele transkrypcji i transliteracji kilku języków zapisywanych cyrylicą, lecz są to same języki słowiańskie. Skąd więc wziąć inne języki i alfabety? Główny Urząd Geodezji i Kartografii (GUGiK) wydaje publikacje poświęcone nazewnictwu geograficznemu świata, przygotowane przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami RP (KSNG). Każda z nich dzieli się na rozdziały poświęcone poszczególnym krajom, które rozpoczynają się właśnie tabelą transkrypcji i transliteracji danego języka. Publikacje te są dostępne do pobrania tutaj. Można się z nich dowiedzieć jeszcze innych ciekawych rzeczy, np. znaczenia niektórych często występujących nazw – ale o tym innym razem. Przejdźmy teraz do tabeli pochodzącej z zeszytu 5 „Azja Środkowa i Zakaukazie”.
W transliteracji jeden znak alfabetu kirgiskiego odpowiada dokładnie jednemu znakowi alfabetu polskiego. Jeśli chodzi o transkrypcję, sprawa się komplikuje – z tabeli wynika, że czasem jedną literę można oddać po polsku na dwa, trzy lub nawet cztery sposoby. Mam nadzieję, że na przykładach uda mi się to wyjaśnić. Zapiszmy sobie kilka kirgiskich imion, nazwisk i nazw miejscowości odpowiednio w transkrypcji i transliteracji.
Гүлжамал Токтобекова
Güldżamał Toktobekowa
Gùlžamal Toktobekova
Кымбат Эрназар кызы
Kymbat Ernazar kyzy
Kymbat Èrnazar kyzy
Искендер Кулубаев
Iskender Kułubajew
Iskender Kulubaev
Кадырбек Мамбетаалы уулу
Kadyrbek Mambetaały uułu
Kadyrbek Mambetaaly uulu
Балыкчы
Bałykczy
Balykčy
Өзгөрүш
Özgörüsz
Ôzgôrùš
Төлөк
Tölök
Tôlôk
Жыргалаӊ
Dżyrgałang
Žyrgalaņ
Myślę, że teraz widać już wyraźnie, czym się różni transkrypcja od transliteracji. Wróćmy jednak do tych niejednoznacznych liter „tłumaczonych” na kilka sposobów. W niektórych przypadkach wynika to z tego, że transkrypcja ta obejmuje zarówno wyrazy czysto kirgiskie, jak i te zapożyczone z innych języków najczęściej poprzez rosyjski oraz konstrukcje przeniesione bezpośrednio z języka rosyjskiego. Pisałam o tym przy okazji wymowy, ale przypominam, że takie zapożyczenia wymawia się i pisze tak, jak po rosyjsku. Np. w rosyjskobrzmiącej nazwie miejscowości Маевка „е” zostanie oddane jako „je” (Majewka), a w kirgiskiej nazwie Кемин – jako „e” (Kemin). Dodałabym tu jeszcze, że literę ж oddajemy jako „dż” w wyrazach kirgiskich (np. nazwisko Жээнбеков – Dżeenbekow), natomiast w wyrazach zapożyczonych z rosyjskiego będzie to „ż” (np. журнал – żurnał „czasopismo”).
Trzeba też zwrócić uwagę na transkrypcję litery л. Według tabeli można ją oddać jako „ł” lub „l”. Bierze się to stąd, że w języku kirgiskim ta litera faktycznie może oznaczać jeden z tych dwóch dźwięków (zaznaczam, że nie brzmią one identycznie jak polskie ł i l, ale przecież na potrzeby transkrypcji musimy korzystać z tego, co mamy do dyspozycji w polskim alfabecie). Patrz przykład imienia Güldżamał – pierwsze l, a drugie ł. To nie przypadek. Dlaczego? Wynika to z harmonii samogłosek, ważnego zjawiska występującego niemal we wszystkich językach turkijskich i uralskich. Harmonię samogłosek objaśniłam swego czasu tutaj, a na potrzeby rozróżniania l i ł zaznaczę tylko, że kirgiskie samogłoski dzielą się na przednie (э/е, и, ө, ү) i tylne (а, о, у, ы). Jeśli więc litera л sąsiaduje z samogłoskami przednimi, jest wymawiana i transkrybowana jako „l”, jeśli zaś z tylnymi – jako „ł” – patrz pozostałe przykłady, w których ta litera występuje.
Mam nadzieję, że choć trochę udało mi się przybliżyć zasady transkrypcji i transliteracji. Jeśli macie wątpliwości lub chcecie wiedzieć więcej, zachęcam do zadawania pytań.
