Jak głosi kirgiskie przysłowie, ат эрдин канаты – koń skrzydłami bohatera. Dziś przez Unię Azjatycką galopują mityczne konie. W turkijskim kręgu kulturowym jest takich pod dostatkiem; ba, ukazała się nawet osobna książka na ten temat. O wszystkich nie napiszę, trzeba więc wybrać dwóch. W pierwszej kolejności nasuwa się Akkuła (Аккула), koń Manasa.
W eposach bohaterskich i innych podobnych opowieściach z całego świata często powtarza się motyw długiego oczekiwania rodziców na potomka, ciężkiego porodu i dziecka wyróżniającego się niezwykłymi cechami już od pierwszych dni życia. Tak jest i w przypadku Manasa, ale zaskakujące może być to, że od samego początku odzwierciedleniem jego losów jest koń. W zależności od wersji poszczególnych manasczy (recytatorów eposu) przebiega to inaczej.
Według wariantu Sagymbaja Orozbekowa (Сагымбай Орозбеков) koń Akkuła przychodzi na świat w tym samym dniu, co jego przyszły pan. Czyjyrdy (Чыйырды), matka Manasa, ma trudności z wydaniem go na świat – wszak niełatwo urodzić niezwykłą istotę, która nie dość, że przekracza rozmiary przeciętnego noworodka, to jeszcze umyślnie zapiera się w łonie matki przez cały tydzień i nie chce wyjść (konieczna była interwencja samej Umaj Ene). Podobnie męczącego porodu doświadcza klacz rodząca Akkułę. Tego zaś na świat przyjmuje Dżakyp (Жакып), ojciec Manasa, przeznaczając go z góry dla własnego potomka. Poza tym Sarała (Сарала), koń Ałmambeta (Алмамбет), towarzysza Manasa, również miał urodzić się w tym samym dniu, co jego pan. Z kolei według wariantu Sajakbaja Karałajewa (Саякбай Каралаев) Manas przez pewien czas uprawiał ziemię, a Akkułę kupił za ziarno od kałmuckiego chana, co doradził mu sam Babadyjkan (Бабадыйкан), duch opiekuńczy rolników. W wariancie Mambeta Czokmorowa (Мамбет Чокморов) Manas i Akkuła są zaś mlecznymi braćmi.
W języku kirgiskim istnieje nawet specjalne określenie niezwykłego, mitycznego lub baśniowego konia – tułpar (тулпар). Samo imię Akkuła też ma ciekawą etymologię. Ak (ак) znaczy biały, kuła (кула) – bułany, ale czy istnieje biało-bułana końska maść? Otóż, zdaniem badacza eposu Tałantaały Bakczijewa, pierwszy człon nie wskazuje na kolor, lecz ma znaczenie symboliczne. Biel w kirgiskiej kulturze oznacza czystość i świętość, zaś w odniesieniu do eposu wskazuje na wszystko, co należy do Manasa, więc dotyczy to również zwierząt (patrz także Ak-Szumkar). Nawiasem mówiąc, według Bakczijewa Kirgizi nigdy nie używali słowa ak na określenie koni białej maści, za to nazywali je kyzył (кызыл), co oznacza… czerwony. Wiktor Kadyrow pisze także, że używano także określenia kök (көк) – niebieski; czerwony miał pochodzić od słońca, a niebieski od nieba. Teraz podobno te określenia wyszły już z użycia. Za to, jak widać na powyższych ilustracjach, dla niektórych Akkuła był faktycznie biały. Pochodzą one z rosyjskojęzycznego komiksu Beksułtana Dżakijewa i Zamira Ilipowa (patrz źródła).
Koń wielki jak góra, w uszach ma wiatr, jego pierś jak granitowa skała, odległość między tylnymi nogami – jak wąwóz Czatkał, pomiędzy nimi swobodnie przejdzie objuczony wielbłąd, kopyta z żelaza, a w nozdrzu zmieści się człowiek… Takie epitety opisują w eposie konia Akkułę, podkreślając jego siłę, szybkość i wytrzymałość. Co więcej, wierny koń nie tylko pomoże swojemu panu w walce, lecz także ostrzeże go przed niebezpieczeństwem. Więź bohatera i konia, trwająca od urodzenia, jest tak silna, że śmierć tego drugiego nie wróży nic dobrego pierwszemu. Istotnie, utraciwszy Akkułę, Manas zdaje sobie sprawę z tego, że jego własny koniec również jest bliski.
Epos o Manasie obfituje też w inne konie, obdarzone niezwykłymi cechami, a znane z imienia: wspomniany już Sarała, Maaniker (Мааникер), Czałkujruk (Чалкуйрук), Tajtoru (Тайтору), Dżarmandaj (Жармандай), Tajbuuruł (Тайбуурул) i inne.
Zapraszam też do lektury o drugim wybranym przeze mnie koniu, tym razem z kazachskiego eposu, oraz o koniach chińskich i japońskich u Baixiaotai i na Japonia-info.
Literatura
Бакчиев Т. А., Манасоведение, Кут-Бер, Бишкек 2012
Жакиев Б., Илипов З., Героический эпос кыргызов „Манас”, Аркус, Бишкек 2016
Кадыров В. В., Кыргызстан. Традиции и обычаи кыргызов, Раритет, Бишкек 2012
Липец Р. С., Образы батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе, Наука, Москва 1984
Молдобаев И., „Манас” – историко-культурный памятник кыргызов, Кыргызстан, Бишкек 1995
Мурзахмедова Г. М., Роль и значение кыргызского фольклора в современных условиях, Вестник Кыргызского Национального Аграрного Университета им. К. И. Скрябина, 3 (35), 2016, с. 105-109
Dlaczego białe konie nazywa się czerwonymi?
Ciekawy jest ten motyw splecenia losów bohatera i konia.
A co do kolorów – 青い to zielony lub niebieski, ale 青馬 to koń o ciemnym umaszczeniu albo… biały. Nie jest to słowo masowo używane, ale kiedyś tak określano końskie umaszczenie.
W japońskim, oczywiście.
Nie wiem dokładnie, dlaczego tak nazywano, ale szukałam jeszcze w innych źródłach i dodałam kilka zdań – jak się okazuje, białego konia nazywano też niebieskim, ale teraz już raczej się nie mówi.