Niedawno wspomniałam o przysłówkach, które pełnią w zdaniu rolę okoliczników. Najważniejsze z nich to przysłówki związane z czasem, miejscem, ilością, sposobem, celem i przyczyną. Tymi pierwszymi zajmiemy się osobno, dziś natomiast chcę przedstawić najczęściej spotykane przysłówki z pozostałych grup.
Gramatyka
Przysłówek
Przysłówek (тактооч) to część mowy określająca cechę jakiejś czynności lub okoliczność. Odpowiada na pytania: кандай? (jak?) кандайча? (jakim sposobem?) качан? (kiedy?) кайдан? (skąd?) кайда? (gdzie?) эмнеге?/эмне үчүн? (dlaczego?). W zdaniu pełni funkcję okolicznika miejsca, czasu, sposobu itp.
Pytania alternatywne
Pytanie alternatywne to innymi słowy pytanie z „czy”, pozostawiające dwie możliwości odpowiedzi (kawa czy herbata? być albo nie być?). O takich, które wymagają odpowiedzi „tak” lub „nie”, była już mowa przy okazji zaimków wskazujących. Teraz chcę rozszerzyć ten temat.
Przypadek wyjściowy
Przypadek wyjściowy (чыгыш жөндөмө) nie ma dokładnego odpowiednika w języku polskim. Odpowiada na pytania: кимден? (od kogo?) эмнеден? (od czego?) кайдан?/кайсы жерден? (skąd?) качантан?/кайсы мезгилден? (od kiedy?) эмнеликтен?/эмне болгондуктан? (z jakiego powodu/przyczyny?). Wyraża więc przede wszystkim kierunek działania od osoby, przedmiotu, miejsca lub punktu w czasie oraz przyczynę jakiegoś wydarzenia, lecz także porównanie dwóch przedmiotów lub materiał, z którego wykonano jakiś przedmiot. W zdaniu pełni funkcję okolicznika czasu, miejsca lub przyczyny, dopełnienia dalszego lub podmiotu. Przypadek wyjściowy tworzy się, dodając do rzeczownika przyrostek -дан, który jest zależny zarówno od fonetyki danego rzeczownika, jak i od obecności lub braku niektórych przyrostków posesywnych.
Partykuła przecząca -ба
Partykuła przecząca -ба to przyrostek do tworzenia przeczenia różnych form czasownika. Partykuła ta łączy się z czasownikiem, zajmując miejsce po jego temacie, a przed przyrostkami osobowymi. W zależności od harmonii samogłosek i dźwięku na końcu tematu czasownika występuje w ośmiu wariantach.
Przeczenie
Ten wpis ma na celu usystematyzowanie wiedzy o przeczeniu. W języku kirgiskim można tworzyć przeczenie na różne sposoby, część z nich już zdążyłam omówić, a inne dopiero na to czekają. Pomyślałam więc, że przyda się jakieś podsumowanie.
Osłabianie znaczenia przymiotnika na przykładzie kolorów
Niektóre kirgiskie przymiotniki jakościowe można osłabić, by zaznaczyć mniejsze natężenie danej cechy (басандатма даража). Służą do tego takie przyrostki jak -ыш, -гыл, -(ы)лжым, -(ы)лжын, -ылтыр, -гыч, -гылт i -гылтым, przybierające różne formy w zależności od harmonii samogłosek.
Stopień wzmocniony przymiotnika
Przymiotnik w językach turkijskich podlega ciekawym zjawiskom, takim jak stopień wzmocniony. Nie jest to być może najważniejsze zjawisko gramatyczne, lecz zajmuje ważne miejsce w języku potocznym, podobnie jak inne ulubione przez Kirgizów powtórzenia.
Przypadek kierunkowy
Trzeci przypadek kirgiskiej deklinacji – kierunkowy (барыш жөндомө) – ma szerszy zakres zastosowania niż polski celownik. Odpowiada na następujące pytania: кимге? (komu?) эмнеге? (czemu? po co?) кайда? (dokąd?) качан? (kiedy?) кайсы убакка? (do kiedy?). Wyraża więc kierunek działania: do osoby, przedmiotu, miejsca lub punktu w czasie. Rzeczownik w przypadku kierunkowym pełni w zdaniu funkcję dopełnienia, okolicznika miejsca, czasu lub celu.