Kirgiski i jakucki – w poszukiwaniu podobieństw (część I)

Jakuci (Sacha) są najdalej wysuniętym na północny wschód narodem turkijskim, sąsiadującym z narodami tunguskimi i paleoazjatyckimi. Niedawno przeczytana książka Michała Książka (nomen omen!) „Jakuck. Słownik miejsca” sprawiła, że chcę poświęcić im kilka słów i zastanowić się nad podobieństwami i różnicami jakuckiego i kirgiskiego.

Słownik miejsca

Michał Książek pisze o Jakucji i jej stolicy w formie dziennika. Przekazuje przede wszystkim swoje wrażenia z życia codziennego w Jakucku. Opowiada też o swoich podróżach po kraju i poszukiwaniu śladów Wacława Sieroszewskiego (1858-1945), polskiego pisarza i zesłańca, który zyskał sławę jako badacz kultury Jakutów. Inną postacią, która zainspirowała Książka, jest Edward Piekarski (1858-1934) – również Polak zesłany do Jakucji, który z kolei wsławił się stworzeniem pierwszego słownika języka jakuckiego.

Zgodnie z podtytułem dziennik Książka jest przeplatany słownikiem. Autor „objaśnia” czytelnikowi kraj i jego stolicę poprzez charakterystyczne dla tamtejszych realiów słowa. Zazwyczaj są to słowa jakuckie, czasem też rosyjskie. Wiedząc o tym, jak często w klasyfikacjach języków turkijskich podkreśla się odrębność jakuckiego, zdziwiłam się, jak bardzo niektóre z tych słów są zbieżne z kirgiskimi.

Pochodzenie i język Jakutów (Саха тыла)

Współcześni Jakuci (nazywający samych siebie Sacha) mają swoją republikę autonomiczną na rosyjskim Dalekim Wschodzie, ale nie jest to miejsce ich pochodzenia. Według polskiego etnologa Sławoja Szynkiewicza większość naukowców przypuszcza, że pochodzą oni znad Bajkału, skąd mieli przybyć nad Lenę w kilku falach migracji (X-XVI w.). Ich przodkami miałyby być turkijskie ludy Kurykanów lub Urianchajów. Na korzyść takiej genezy przemawia to, że w języku jakuckim znaczna część słownictwa zdradza wpływy mongolskie. Oprócz tego w jakuckich legendach powtarza się motyw bohatera przybywającego z południa i dającego początek nowemu narodowi. Charakterystyczne jest też – jak podaje Szynkiewicz – podkreślanie obcego pochodzenia protoplasty, który w zależności od wersji jest Buriatem, Tatarem, Kirgizem lub Tunguzem. Oznacza to, że przodkowie Jakutów musieli mieć jakąś wiedzę o tych narodach, które obecnie żyją tak daleko od nich. Zwraca uwagę także kulturowa odmienność Jakutów od ich obecnych sąsiadów – Tunguzów (Ewenów i Ewenków) oraz ludów paleoazjatyckich (Jukagirów i Czukczów). Tradycyjny tryb życia Jakutów opierał się bowiem na pasterstwie, podczas gdy pozostali mieszkańcy dorzecza Leny byli przede wszystkim myśliwymi i rybakami.

Oprócz wspomnianych elementów mongolskich wpływ na język jakucki wywarły języki tunguskie (po przybyciu nad Lenę) oraz rosyjski (od XVII w.). Nadal nie ma jednak jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jak kształtował się on we wcześniejszym okresie.

Język jakucki i kirgiski – co je dzieli, a co łączy?

Jak daleko sięga wspólne pochodzenie jakuckiego i kirgiskiego – powiedzieć w tej chwili trudno. Pewne jest, że w obydwu są obecne najważniejsze cechy języków turkijskich, czyli aglutynacyjność, harmonia samogłosek, szyk zdania SOV i brak kategorii rodzaju. Do wspólnych elementów należy też obecność długich samogłosek, akcent dynamiczny na ostatniej sylabie i alfabet oparty na cyrylicy.

Co je różni? Tu można wymienić te czynniki, które nie ulegają wątpliwości i wynikają z historii obydwu narodów już po osiedleniu się na obecnych obszarach przez nich zamieszkiwanych (Kirgizi w Tien-szanie, tak jak Jakuci nad Leną, stanowią ludność napływową, a ich początki są związane z doliną Jeniseju – o tym warto napisać osobno).

Po pierwsze, Kirgizi w Azji Środkowej sąsiadowali z innymi narodami turkijskimi i perskimi (nie bez znaczenia są wpływy koczowniczego trybu życia i Jedwabnego Szlaku). Jakuci byli nad Leną otoczeni przez ludy tunguskie i paleoazjatyckie. Część różnic w języku wynika też z innych elementów kultury – tych związanych ze środowiskiem geograficznym. Zarówno Jakuci jak i Kirgizi byli hodowcami zwierząt i pasterzami, lecz żyli w zupełnie innych warunkach. Tajga i trwająca przez większą część roku zima w przypadku tych pierwszych, oraz wysokie góry i stepy w przypadku drugich doprowadziły do rozwoju specyficznego, odpowiadającego realiom słownictwa.

Po drugie, Kirgizi przyjęli islam, co wiązało się z silnymi wpływami arabskimi. Kirgiskie słowa związane z religią, ale też z edukacją, często pochodzą z arabskiego (np. мугалим – nauczyciel, китеп – książka, мектеп – szkoła), nie wspominając o używanym przez kilka stuleci przez Kirgizów arabskim alfabecie (to też tematy warte osobnego rozwinięcia). Jakuci pozostawali zaś przy wierzeniach tradycyjnych, a wraz z przybyciem Rosjan byli chrystianizowani przez prawosławnych misjonarzy, choć nierzadko nowa religia przeplatała się z dawną.

Zarówno w kirgiskim jak i w jakuckim są obecne silne wpływy rosyjskie, choć zostały one nabyte na różne sposoby. Ziemie jakuckie weszły w skład Rosji już w latach 30. XVII w., a więc znacznie wcześniej, niż Turkiestan (1867 r.). Mimo to nie można mówić o jednostronnych wpływach językowych, czyli wyłącznie o rusyfikacji Jakutów. W rzeczywistości obie strony czerpały z drugiego języka, a zdarzało się nawet, że całe rodziny osadników rosyjskich zaczynały mówić po jakucku. Zapożyczone przez Jakutów rosyjskie słowa znacznie zmieniły swoje brzmienie pod wpływem jakuckiej fonetyki (np. уулусса z ros. улица – ulica, куорат z ros. город – miasto oraz odpowiedniki podanych wyżej kirgiskich zapożyczeń z arabskiego: учуутал z ros. учитель – nauczyciel, кинигэ z ros. книга – książka i оскуола z ros. школа – szkoła).

Jak już wspomniałam, mimo tych różnic i odmiennych dróg rozwoju podobieństwa w słownictwie jakuckim i kirgiskim widać gołym okiem. Wkrótce zamieszczę przykłady tych podobieństw.


Zostaw komentarz