Rosyjskie zapożyczenia w języku kirgiskim

Choć kirgiski i rosyjski nie są spokrewnione, drugi z tych języków jest obecny w Azji Centralnej co najmniej od połowy XIX w. W związku z tym do języka kirgiskiego i innych języków tego regionu trafiło wiele zapożyczeń, o których chcę dziś napisać.

Podobnie jak w przypadku sytuacji językowej w Kirgistanie zdaję sobie sprawę, że jest to bardzo obszerny temat i z pewnością powstała już o nim niejedna praca naukowa. Niestety, w tej chwili mam ograniczony dostęp do źródeł, chcę więc przedstawić go w ogólnym zarysie, z nadzieją, że kiedyś uda się go jakoś rozwinąć.

Język kirgiski, podobnie jak inne języki, na różnych etapach rozwoju poszerzał swój zasób słów o zapożyczenia z języków tych narodów, z którymi kontakty wywierały akurat największy wpływ na Kirgizów. Oprócz słów o czysto turkijskim rodowodzie mamy więc w kirgiskim słownictwo pochodzenia mongolskiego, perskiego, arabskiego i rosyjskiego. Oprócz tego do kirgiskiego, najczęściej poprzez rosyjski, trafiały słowa pochodzące z innych języków europejskich, np. francuskiego, niemieckiego i angielskiego.

Pierwsza fala napływu rosyjskiego słownictwa do języka kirgiskiego wiąże się z przyłączeniem Turkiestanu do Imperium Rosyjskiego w 1865 r. W tym czasie rozpoczął się napływ rosyjskich osadników chętnych do zagospodarowania nowo zdobytych terenów (który w końcu doprowadził do powstania i exodusu Kirgizów do Chin). Na ziemiach kirgiskich osiedlali się oni głównie w obecnym obwodzie czujskim i issykkulskim. Stąd wiele rosyjskobrzmiących nazw w tych okolicach, które zachowały się do dziś, np. Lebiedinowka (Лебединовка), Nowopokrowka (Новопокровка), Ananiewo (Ананьево), Tiepłokluczenka (Теплоключенка). Nie są to bowiem nazwy nadane kirgiskim osadom w czasach radzieckich, lecz pochodzą właśnie z okresu osiedlania się pierwszych Rosjan. W tych dwóch obwodach większe wpływy języka rosyjskiego są widoczne do dziś.

Ciekawym tematem byłoby porównanie tematyki zapożyczeń z rosyjskiego i innych języków w językach turkijskich w zależności od tego, w jakim okresie dominowały wpływy danego języka. Może zresztą ktoś już to zrobił, a ja jeszcze o tym nie wiem. Aby lepiej wyjaśnić, co mam na myśli, przytoczę taki przykład, o którym już kiedyś pisałam: z kirgiskiego i jakuckiego. Otóż w kirgiskim słowa związane z edukacją, takie jak szkoła (мектеп), nauczyciel (мугалим) i książka (китеп), pochodzą z arabskiego, więc ich pojawienie się musiało mieć związek z przyjęciem islamu. Natomiast w jakuckim słowa te (odpowiednio оскуола, учуутал i кинигэ) pochodzą z rosyjskiego, więc musiały się pojawić po przybyciu Rosjan, którzy opanowali Jakucję znacznie wcześniej, niż Turkiestan, bo już w XVII w., a przy tym Jakuci nigdy nie byli muzułmanami.

Druga fala zapożyczeń nadeszła w czasach radzieckich. Siłą rzeczy pojawiło się wówczas dużo słownictwa związanego z polityką, gospodarką, nauką, techniką, np. завод (fabryka), партия (partia), колхоз (kołchoz), университет (uniwersytet), биология (biologia), ротор (wirnik). Nie można pominąć jednak zapożyczenia o zupełnie innym charakterze niż słowa, a przy tym wprowadzającego więcej zmian, niż one. Mam na myśli nowy alfabet opracowany dla języka kirgiskiego na podstawie cyrylicy i używany do dziś. Wcześniej język kirgiski był zapisywany alfabetem arabskim.

Szczególną grupą zapożyczeń są nazwy własne. Wspomniałam już o rosyjskich nazwach miejscowości. Za zapożyczenie można też uznać powszechne w Kirgistanie zrusyfikowane formy nazwisk z końcówkami -ow/-owa, -jew/-jewa, np. Amankułow (Аманкулов), Rysbajewa (Рысбаева), Turgunalijew (Тургуналиев), Beszbakowa (Бешбакова) itp. (same nazwiska często też były zniekształcane przez urzędników i przyjmowały całkiem inne brzmienie). Często używa się też utworzonych na wzór rosyjski imion odojcowskich, np. Ałtynaj Tursunbekowna Iszenalijewa (Алтынай Турсунбековна Ишеналиева) czy Murat Ajdarowicz Dżeenbekow (Мурат Айдарович Жээнбеков). Języki turkijskie mają zresztą własne sposoby tworzenia nazwisk od imienia ojca, czego przykładem są tradycyjne formy kirgiskich nazwisk – ale to, zresztą jak wszystko, co dotyczy imion i nazwisk, to temat na kilka osobnych wpisów. Wracając do języka rosyjskiego, jego wpływ widać też w imionach. Nie chodzi nawet o to, że wśród Kirgizów zdarzają się imiona przejęte od Rosjan, lecz o to, że pisownia niektórych imion ma dwie wersje: tradycyjną kirgiską i zrusyfikowaną, np. Gülnar/Gulnara (Гүлнар/Гульнара), Ömürbek/Omurbek (Өмүрбек/Омурбек), Üsön/Usen (Үсөн/Усен). Jakby nie dość było komplikacji i niuansów, jest jeszcze pewne ciekawe zjawisko z życia codziennego. Otóż mieszkający w Kirgistanie Rosjanie lubią nazywać Kirgizów rosyjskimi imionami, np. z Anary zrobią Anię, a z Mirbeka Miszę. Nawet prezydent Kirgistanu Ałmazbek Atambajew wspominał w wywiadzie, że w dzieciństwie sąsiedzi nazywali go Aloszą.

Niektóre z rosyjskich słów przeniesionych do języka kirgiskiego zachowały niezmienioną formę, inne uległy znacznym przekształceniom w związku z odmiennością kirgiskiej fonetyki. Do takich słów należy np. бөлкө (od булка – bułka) i бөтөлкө (od бутылка – butelka). Może to oznaczać, że te słowa zostały zapożyczone dość wcześnie. Przy okazji alfabetu wspominałam też o tym, że niektóre dźwięki, niewystępujące w języku kirgiskim, a pojawiające się w zapożyczeniach, były dla Kirgizów trudne do wymówienia. Np. po przemianowaniu w 1926 r. dawnego Piszpeku na Frunze mieszkańcy nowo powstałej republiki nie umieli wymawiać jej nazwy, bo w języku kirgiskim nie ma dźwięku „f”. Z Frunze zrobiło się więc Prunze, a nawet Boronzo.

Po uzyskaniu niepodległości pojawiła się tendencja szukania kirgiskich odpowiedników dla rosyjskich zapożyczeń. Niejedno z nich zostało zaczerpnięte z innych języków turkijskich. Np. zamiast rosyjskiego słowa самолет (samolot) pojawiło się tureckie учак. Często jednak to zastępowanie rosyjskich słów turkijskimi nie jest odgórnie uregulowane ani właściwie nagłaśniane przez media i użytkownicy języka dowiadują się o wprowadzeniu nowego słowa przypadkiem.

Jak używać rosyjskich zapożyczeń w języku kirgiskim? Słowa te, głównie rzeczowniki, przeniesione na grunt kirgiski, podlegają takim samym regułom, jak wszystkie pozostałe wyrazy, a zatem odmieniają się przez przypadki i liczby, tak samo stosuje się do nich harmonię samogłosek, izafet, przyrostki posesywne i osobowe. Pozostaje natomiast rosyjska wymowa i akcent.

W dniu rosyjskim mamy szczególnie dużo do czytania. Oto linki do pozostałych wpisów na ten temat. Jeśli chcecie się dowiedzieć, o jakich krajach i językach będziemy jeszcze pisać, zajrzyjcie na nasz wspólny blog. Aby dołączyć do grupy blogów językowych i kulturowych, piszcie na blogi.jezykowe1@gmail.com.

Chiński

Biały Mały Tajfun: Muzeum Yunnańskie

Francuski

Francuskie i inne notatki Niki: Rosjanie w Paryżu

Madou en France: Kusmi Tea, czyli herbata imigrantka w Paryżu

Gruziński

Gruzja okiem nieobiektywnym: Dumka na dwa języki

Hiszpański

Hiszpański na luzie: Hiszpanie, którzy czytali rosyjskich klasyków

Niemiecki

Niemiecki po ludzku: Rok języka niemieckiego i niemieckiej literatury w Rosji

Językowy Precel: Die Zarin (Caryca) – Ellen Alpsten

Viennese breakfast: Marynowany Rosjanin – o historii trudnego związku Rosji i Austrii

Rosyjski

Blog o tłumaczeniach i języku rosyjskim: Polonizmy w języku rosyjskim

Włoski

Studia, parla, ama: Miesiąc Języków, czyli literackie związki rosyjsko-włoskie

---