Kirgiskie ABC

Tematem kolejnej edycji „W 80 blogów dookoła świata” jest alfabet danego kraju, czyli wybór haseł zaczynających się na poszczególne litery alfabetu. Zapraszam do zapoznania się z moim subiektywnym alfabetem Kirgistanu.

Jest on oczywiście oparty na alfabecie kirgiskim, choć nie wykorzystałam tu wszystkich liter – z tego względu, że nie każda litera może stać na początku wyrazu, a niektóre z nich występują tylko w zapożyczeniach (więcej o alfabecie kirgiskim można przeczytać tu). Zdarza się też, że niektóre litery od razu nasuwają mnóstwo skojarzeń, a dla innych trudno znaleźć jakieś ciekawe słowo.

А

А тамгасы – Айтматов
A jak Ajtmatow

Czingiz Ajtmatow (1927-2008) to światowej sławy kirgiski pisarz i dyplomata. Jego utwory były tłumaczone także na język polski, choć żaden z nich dawno nie był w Polsce wznawiany. Jeśli brać pod uwagę Europę, twórczość Ajtmatowa jest dość popularna i rozpoznawalna w Niemczech (to nie przypadek, że jego pierwszą książkę przeczytałam po niemiecku). Dla zainteresowanych kirgiską literaturą: o Ajtmatowie pisałam więcej tu, natomiast tu wymieniłam jego najważniejsze utwory i ich polskie przekłady.

Б

Б тамгасы – боз үй
B jak boz üj

Boz üj to dosłownie „szary dom”, czyli kirgiska jurta – tradycyjne przenośne domostwo koczowników zbudowane z filcu rozpiętego na drewnianym szkielecie. Choć obecnie zdecydowana większość Kirgizów prowadzi życie osiadłe, jurty nadal są w użyciu. O tym, jak ważnym elementem kirgiskiej kultury jest jurta, świadczy fakt, że jej szczytowy element, tündük (түндүк), znalazł się na kirgiskiej fladze.

Д

Д тамгасы – дасторкон
D jak dastorkon

Dastorkon dosłownie oznacza obrus, lecz to pojęcie jest synonimem obficie nakrytego stołu i symbolem gościnności. Choć mowa tu o stole, tradycyjnie jest to obrus leżący bezpośrednio na podłodze, wokół którego leżą wzorzyste materace do siedzenia – töszöki (төшөк).

Ж

Ж тамгасы – жайлоо
Dż jak dżajłoo

Dżajłoo to kolejne pojęcie związane z kulturą koczowników. Pochodzi ono od słowa жай – lato. Jest to letnie wysokogórskie pastwisko, na które przepędzano zwierzęta po zimowym pobycie w niżej położonych miejscach (кыштоо; patrz pory roku). Wspomniany wyżej Czyngiz Ajtmatow w swojej autobiografii „Dzieciństwo w Kirgizji” opisał przejazd koczowników na dżajłoo:

Jurty zostają złożone, a wielbłądy, konie i woły objuczone sprzętami. I wtedy cała społeczność koczowników wyrusza ze stadami bydła ze stepów i przedgórzy w kierunku ogromnych, śnieżnobiałych gór. Przez przełęcze ciągną oni na dżajłoo – letnie pastwisko wysoko w górach. (…) Ludzie osiedliliby się tam już dawno, gdyby życie w tym miejscu było możliwe przez cały rok. Dżajłoo jest jednak dostępne tylko latem. Do końca maja przełęcze są nie do pokonania. Wznoszą się tam masy lodu i śniegu wysokie na metr. Zaś od przełomu września i października zaczynają się znowu opady i burze śnieżne i zamykają przełęcze, które od nowa stają się niedostępne – aż do następnego maja. Przez dwie trzecie roku to miejsce w wysokich górach jest odcięte od świata, nieosiągalne przez nikogo, nawet przez dzikie zwierzęta.

(Tsch. Aitmatow, „Kindheit in Kirgisien”, Unionsverlag, Zürich 1999, tłum. własne)

И

И тамгасы – илбирс
I jak ilbirs

Pantera śnieżna, irbis, lampart śnieżny (Panthera uncia) to drapieżnik z rodziny kotowatych, zamieszkujący góry Azji Środkowej, Himalaje i Tybet. Jest bardzo płochliwy i prowadzi samotniczy tryb życia. Żywi się m. in. koziorożcami, dzikami, świstakami i ptakami. Jako gatunek zagrożony jest wpisany do kirgiskiej Czerwonej Księgi. W Kirgistanie występuje m. in. w rezerwacie Saryczat-Ertasz (obwód issykkulski). Stylizowany wizerunek pantery śnieżnej znajduje się w herbie Biszkeku.

К

К тамгасы – комуз
K jak komuz

Komuz to jeden z najpopularniejszych tradycyjnych instrumentów muzycznych Kirgizów i innych narodów turkijskich. Jest to chordofon szarpany o trzech strunach i wydłużonym, gruszkowatym pudle rezonansowym. Jak wygląda, można zobaczyć np. na 1-somowym banknocie (patrz waluta Kirgistanu).

Mistrzowie komuzu potrafią grać w niezwykle widowiskowy sposób, czyniąc koncert nie tylko ucztą dla ucha, lecz także dla oka. Przykładem jest ten oto występ – rywalizacja kirgiskiego i kazachskiego muzyka, grających na komuzie i dombrze.

Л

Л тамгасы – Ленин чокусу
L jak Lenin czokusu

Szczyt Lenina (7134 m n. p. m.) leży w Górach Zaałajskich (Pamir) na granicy Kirgistanu i Tadżykistanu. Nie jest wprawdzie najwyższym szczytem Kirgistanu (jest nim tien-szański Szczyt Zwycięstwa – Жеңиш чокусу; 7439 m n. p. m.), lecz z pewnością jednym z najpopularniejszych wśród alpinistów. Szczyt Lenina jest też jednym z pięciu szczytów wymaganych do zdobycia prestiżowej rosyjskiej odznaki alpinistycznej Pantera Śnieżna.

М

М тамгасы – Манас
M jak Manas

Manas to bohater kirgiskiego eposu narodowego, który uchodzi za najdłuższy na świecie utwór tego gatunku. Epos o Manasie jest pierwszą częścią trylogii obejmującej dzieje Manasa, jego syna Semeteja i wnuka Sejteka. Trylogia ta została spisana dopiero w XX wieku, wcześniej zaś opierała się na przekazie ustnym. Sztuka recytacji eposu przez wykonawców zwanych manasczy przetrwała do dziś i zalicza się do najważniejszych elementów kirgiskiej kultury. O cyklu wielkich eposów można przeczytać tu. Co ciekawe, imię Manasa nosi Uniwersytet Kirgisko-Turecki w Biszkeku.

Н

Н тамгасы – Nooruz
N jak Nooruz

Nooruz jest świętem wiosny obchodzonym 21 marca. Wywodzi się ono z tradycji perskiej, lecz zyskało popularność w całej Azji Środkowej, przenikając również na Kaukaz, Bałkany i do Turcji. Również w Kirgistanie Nooruz jest świętem państwowym – dniem wolnym od pracy. Więcej informacji o tym święcie znajdziecie tu.

О

О тамгасы – Ош
O jak Osz

Osz to drugie co do wielkości miasto Kirgistanu, zwane południową stolicą kraju. Choć w ostatnich latach może się kojarzyć głównie z krwawymi zamieszkami z 2010 r., jest to miasto o bogatej historii i wielu zabytkach. Symbolem miasta jest Sułajman-too (Сулайман-тоо) – owiana legendami i będąca celem pielgrzymek Góra Salomona (jej wizerunek znajduje się na banknocie 1000 somów).

Ө

Ө тамгасы – өнөрчүлүк
Ӧ jak önörczülük

Słowo to oznacza rzemiosło – jeszcze jedną ważną sferę kirgiskiej tradycji. Sztuka użytkowa Kirgizów obejmuje wyroby z drewna, skóry, filcu, srebra i innych materiałów – od wzorzystych dywanów po inkrustowane uprzęże końskie i od rzeźbionych drewnianych naczyń po ręcznie kute srebrne ozdoby, które nie sposób opisać w krótkich słowach.

П

П тамгасы – патыр нан
P jak patyr nan

Patyr nan, po rosyjsku zwany lepioszką, to tradycyjny środkowoazjatycki chleb w kształcie okrągłego placka z wytłoczonymi pośrodku wzorami. Taki chleb jest wypiekany w glinianym piecu – tandyrze – w ten sposób, że placki pieką się, przyklejone do jego wewnętrznych ścianek.

С

С тамгасы – сандык
S jak sandyk

Sandyk to drewniana skrzynia pokryta charakterystycznymi kirgiskimi ornamentami. Mogą one być wykonane różnymi technikami: malowane, rzeźbione w drewnie lub wytłaczane w metalu. Sandyk jako kufer posagowy wystąpił w kirgiskim filmie „Skrzynia przodków” (reż. Nurbek Egen).

Т

Т тамгасы – тайган
T jak tajgan

Tajgan, zwany też chartem kirgiskim, to rasa psów myśliwskich. Jest ona głęboko zakorzeniona w kirgiskiej kulturze. Wzmianki o tajganach są nawet w wyżej wspomnianym eposie „Manas”. Tradycyjnie kirgiscy myśliwi polowali równocześnie z tajganami i drapieżnymi ptakami. Pokazy takich polowań można współcześnie obejrzeć na licznych festiwalach organizowanych w Kirgistanie.

У

У тамгасы – улак тартыш
U jak ułak tartysz

Ułak tartysz, znana także jako kök börü, to zapewne najsławniejsza spośród tradycyjnych gier konnych Kirgizów i innych narodów Azji Środkowej. Polega ona na walce o… tuszę martwej kozy, którą zawodnicy przerzucają między sobą jak piłkę. Pisałam o niej już przy okazji Światowych Igrzysk Koczowników. Teraz zacytuję fragment utworu Czyngiza Ajtmatowa „Żegnaj, Gulsary!”, w którym opisał on przebieg takiej rozgrywki, w której Kirgizi rywalizowali z Kazachami.

Tego dnia w godzinach popołudniowych odbywała się w stepowym uroczysku walka o kozła – swego rodzaju konne zawody piłkarskie, w których piłkę zastępowała tusza kozła bez głowy. Kozioł nadaje się do tego, bo ma sierść długą i mocną, można więc uchwycić go z konia za nogę lub za skórę. (…) Kirgizi i Kazachowie uganiali się aż do wieczora, zwisając z siodeł, chwytając w galopie kozła, wyrywali go sobie nawzajem, to zbijali się w hałaśliwą gromadę, to znowu z krzykiem rozsypywali się po stepie.

(Cz. Ajtmatow „Żegnaj, Gulsary! Biały statek”, tłum. Marta Okołów-Podhorska, PIW, Warszawa 1977)

Ү

Ү тамгасы – Үркөр
Ü jak Ürkör

Słowo to oznacza Plejady – gromadę gwiazd, z którą wiążą się liczne legendy i wierzenia ludowe w wielu kulturach świata. Narody turkijskie, w tym Kirgizi, nie są tu wyjątkiem. Nie sposób przytoczyć wszystkie legendy, lecz warto wspomnieć o związku Plejad z nazwami miesięcy. Na półkuli północnej Plejady są widoczne w miesiącach jesiennych i zimowych. Dawny kalendarz kirgiski w nazwach tych miesięcy utrwalił dzień, w którym Księżyc był widoczny na ich tle. Np. październik – тогуздун айы – to dosłownie „miesiąc dziewięciu”. Oznacza to, że 9 października Księżyc pojawiał się na tle Plejad. Więcej o „plejadowych” miesiącach oraz genezie nazw miesięcy letnich można przeczytać tu.

Ф

Ф тамгасы – Фрунзе
F jak Frunze

W tym zestawieniu F jest literą niezwykłą. Jest to bowiem jedna z tych liter, które nie występują w czysto kirgiskich słowach, a jedynie w zapożyczonych. Frunze to nazwa stolicy Kirgistanu, Biszkeku, z czasów radzieckich – funkcjonowała ona w latach 1926-1991, nadana na cześć rewolucjonisty Michaiła Frunze. Obcy dźwięk na początku spowodował, że wielu Kirgizów nie potrafiło poprawnie wymówić nazwy stolicy, przekręcając ją na Prunze albo Boronzo.

Ч

Ч тамгасы – чыны
Cz jak czyny

Czyny to przedmiot, bez którego nie obejdzie się żaden dastorkon. Jest to czarka do herbaty, bez uszka, zazwyczaj porcelanowa lub fajansowa. Do picia herbaty po kirgisku potrzeba zazwyczaj dwóch czajników: mniejszego z esencją i większego z wrzątkiem. Najpierw do czarki nalewa się odrobinę esencji, którą potem uzupełnia się wodą, nie dolewając jednak do pełna – poziom herbaty powinien sięgać około 2 cm poniżej krawędzi czarki. Pełna czarka oznaczałaby brak szacunku dla gościa. Być może chodzi też o względy praktyczne – z pełnej czarki łatwiej wylać, niż ze szklanki.

Ш

Ш тамгасы – шырдак
Sz jak szyrdak

Szyrdak to dywan z filcu – materiału charakterystycznego dla rzemiosła ludów zajmujących się pasterstwem. Jest on pokryty tradycyjnymi kirgiskimi ornamentami. Na pozór wyglądają one jak czysto geometryczne wzory, lecz w każdym z nich jest ukryte jakieś znaczenie. Często są to stylizowane części ciała zwierząt: rogi jeleni, ogony psów, szpony drapieżnych ptaków, które w kulturze kirgiskiej mają określony, ukryty sens. Wykonanie prawdziwego szyrdaka trwa co najmniej pół roku – od strzyży owiec na wiosnę poprzez oczyszczanie i filcowanie wełny po nakładanie wzorów, które zazwyczaj odbywa się zimą.

Ы

Ы тамгасы – Ысык көл
Y jak Ysyk köl

Issyk-kul to niezwykłe jezioro, zwane perłą Kirgistanu (Кыргызстан бермети), a nawet kirgiskim morzem (Кыргыз деӊизи). Jest to największe jezioro tego kraju (6280 km2), położone w śródgórskiej kotlinie między dwoma pasmami górskimi Tien-szanu: Kungej Ałatau (Күнгөй Алатоо) i Terskej Ałatau (Терскей Алатоо). Jest to jezioro tektoniczne, bezodpływowe, słonawe, i, co ciekawe, nigdy nie zamarzające. Być może właśnie stąd pochodzi jego nazwa, która oznacza „gorące jezioro”. Owiany licznymi legendami Issyk-kul, od wieków uważany przez Kirgizów za święte jezioro, jest teraz jedną z największych atrakcji turystycznych Kirgistanu.

Э

Э тамгасы – элечек
E jak eleczek

Eleczek to tradycyjne nakrycie głowy zamężnych kobiet – turban z długiego pasma materiału, osłaniający głowę i szyję. Najczęściej kojarzy się z białym kolorem, choć zdarzają się takie z wzorzystym haftem. Podczas gdy dawniej zawiązanie go było dość pracochłonne, dziś istnieje także eleczek w wersji uproszczonej, który wystarczy nałożyć na głowę.

Tu kirgiskie ABC się kończy, ale nie kończy się lektura – zapraszam bowiem do zapoznania się z alfabetami innych krajów, regionów i miast, ułożonymi przez pozostałych uczestników akcji „W 80 blogów dookoła świata”. Kto chciałby dołączyć do grupy Blogi językowe i kulturowe, niech pisze na blogi.jezykowe1@gmail.com.

Chiny

Biały Mały Tajfun: Kunmiński alfabet
http://baixiaotai.blogspot.com/2015/02/kunminski-alfabet.html

Esperanto

Językowa Oaza: Esperanckie ABC
http://jezykowaoaza.blogspot.com/2015/02/esperanckie-abc.html

Francja

Francuskie i inne notatki Niki: Roussillon w alfabecie
http://notatkiniki.blogspot.com/2015/02/roussillon-w-formie-alfabetu-w-80.html

Français-mon-amour: Francuski alfabet
http://francais-mon-amour.blogspot.com/2015/02/francuski-alfabet-w-80-blogow-dookoa.html

Madou en France: Alphabet de Strasbourg
http://zapistnik.blogspot.com/2015/02/alphabet-de-strasbourg.html

Love For France: ABC Alzacji, czyli alfabet regionu
http://loveforfrance.majakka.pl/abc-alzacji-czyli-alfabet-regionu/

Blog o Francji, Francuzach i języku francuskim: Bretania od A do Z
http://francuski-przez-skype.blogspot.fr/2015/02/bretania-od-do-z.html

Gruzja

Inna Gruzja: Gruzja od A do Z
http://innagruzja.blogspot.com/2015/02/gruzja-od-do-z.html

Hiszpania

Hiszpański na luzie: Las Fallas de Valencia od A do Z
http://hiszpanskinaluzie.blogspot.com/2015/02/las-fallas-de-valencia-od-do-z.html

Holandia

Język holenderski – pół żartem, pół serio: Holenderski alfabet
http://jezykholenderski.blogspot.com/2015/02/holenderski-alfabet.html

Niemcy

Willkommen in Polschland: Alfabet mojego miasta
http://polschland.blogspot.com/2015/02/alfabet-mojego-miasta.html

Niemiecka Sofa: Niemiecki alfabet
http://niemieckasofa.pl/2015/02/niemiecki-alfabet-w-80-blogow-dookola-swiata/

Blog o języku niemieckim: W 80 blogów dookoła świata: Niemiecki alfabet.
http://dianakorzeb.pl/2015/02/25/w-80-blogow-dookola-swiata-niemiecki-alfabet/

Norwegia

Pat i Norway: Norwegia od A do Å
http://patinorway.blogspot.com/2015/02/159-norwegia-od-do-a.html

Rosja

Rosyjskie Śniadanie: Alfabet miłych słów
http://www.rosyjskiesniadanie.pl/alfabet-milych-slow/

Stany Zjednoczone

Specyfika Języka: „W 80 blogów dookoła świata” i amerykański alfabet, czyli mój pierwszy raz
http://specyfikajezyka.blogspot.com/2015/02/w-80-blogow-dookoa-swiata-i-amerykanski.html

Szwecja

Szwecjoblog: Alfabet szwedzkości
http://szwecjoblog.blogspot.com/2013/05/alfabet-szwedzkosci.html

Wielka Brytania

Head Full of Ideas: My Personal British ABC
http://zglowynapapier.blogspot.com/2015/02/my-personal-british-abc.html

english-at-tea: Brytyjski alfabet
http://english-at-tea.blogspot.com/2015/02/brytyjski-alfabet.html

English my way: Subiektywny alfabet angielski
http://englishmyway.pl/subiektywny-alfabet-angielski-2/

Włochy

Studia, parla, ama: Alfabet włoskości
http://studiaparlaama.pl/w-80-blogow-dookola-swiata-alfabet-wloskosci/

CiekawAOSTA: Valle d’Aosta od A do Z – W 80 blogów dookoła świata
http://ciekawaosta.pl/valle-daosta-od-a-do-z-w-80-blogow-dookola-swiata/

Primo Cappuccino: Z czym kojarzą Ci się Włochy?
http://www.primocappuccino.pl/z-czym-kojarza-sie-wlochy/

---